Przejdź do treści
Jerzy Dobrzycki (1927-2004)
Prof. Jerzy DOBRZYCKI  
1927 – 2004
 

Pierwszego dnia lutego 2004 r. zmarł w Warszawie profesor Jerzy Dobrzycki, astronom, historyk astronomii o światowej renomie, miłośnikom astronomii znany z trzech wydań swego Atlasu nieba gwiaździstego.

Jerzy Dobrzycki urodził się w Poznaniu 8 kwietnia 1927 r. jako szóste, najmłodsze dziecko Stanisława Dobrzyckiego, uznanego filologa i historyka literatur słowiańskich, od 1919 aż do śmierci w 1931 r. profesora Uniwersytetu Poznańskiego, oraz Marcjanny Dobrzyckiej, z domu Świerczewskiej. W grudniu 1939 r. rodzina Dobrzyckich została wysiedlona do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie Jerzy uczył się na tajnych kompletach gimnazjalnych i licealnych. Maturę zdał eksternistycznie w kwietniu 1945 r. w Łodzi. W czerwcu tego samego roku wstąpił na Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Uniwersytetu Poznańskiego, podejmując studia astronomiczne. Ukończył je w kwietniu 1951 r.

Już w czasie studiów Jerzy Dobrzycki ujawnił nieprzeciętne predyspozycje do prowadzenia badań naukowych. W 1949 r. wraz z A. Kwiekiem odkrył planetoidę 1572 Posnania i w grudniu tego roku został młodszym asystentem przy Katedrze Astronomii Uniwersytetu Poznańskiego. Po zdaniu egzaminu magisterskiego otrzymał nominację na asystenta, a od 1 grudnia 1952 r. był aspirantem przy katedrze. Jego badania naukowe koncentrowały się na obserwacjach komet i planetoid oraz na metodach wyznaczania ich orbit. W grudniu 1955 r. został powołany na stanowisko adiunkta w Zakładzie Astronomii PAN i wraz z żoną, Marią Dobrzycką, przeniesiony do Astronomicznej Stacji Szerokościowej PAN w Borówcu, gdzie prowadzili wspólne badania pod kierunkiem prof. Józefa Witkowskiego. W grudniu 1960 r. Jerzy Dobrzycki uzyskał stopień doktora nauk matematyczno-fizycznych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na podstawie pracy Badanie ruchu komety Holmesa — Zbliżenie do Jowisza 1906–1913.

Równolegle Jerzy Dobrzycki rozwijał swe zainteresowania dotyczące dziejów astronomii. W 1953 r. włączył się do obchodów Roku Kopernikowskiego; z tego okresu pochodzą jego pierwsze prace poświęcone astronomii Mikołaja Kopernika i historii zegarów. W połowie lat 50. nawiązał współpracę najpierw z Komisją, a później Komitetem Historii Nauki i Techniki PAN oraz bezpośrednio z prof. Aleksandrem Birkenmajerem, wybitnym badaczem nauki średniowiecznej i kopernikanistą. Kilka miesięcy po doktoracie Jerzy Dobrzycki został, na własną prośbę, przeniesiony służbowo do nowo powstałego Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN w Warszawie. Odtąd poświęcił się całkowicie historii astronomii.

W listopadzie 1965 r. Rada Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu nadała Jerzemu Dobrzyckiemu stopień docenta w zakresie historii astronomii. Jego rozprawa habilitacyjna nosi tytuł Teoria precesji w astronomii średniowiecznej („Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, seria C, z. 11, 1965, s. 3–47), ale obejmuje ewolucję poglądów na jeden z najistotniejszych elementów dawnej astronomii od epoki hellenistycznej po czasy Kopernika; widoczne są w niej wszystkie najważniejsze cechy warsztatu naukowego historyka astronomii najwyższej próby, przede wszystkim swoboda w poruszaniu się w materiale źródłowym i perfekcyjne opanowanie matematycznego aparatu astronomii klasycznej.

Światowe uznanie zapewniły Jerzemu Dobrzyckiemu prace dotyczące dzieła Mikołaja Kopernika. W latach 60. zidentyfikował w bibliotece Uniwersytetu w Aberdeen egzemplarz Commentariolus Kopernika; wcześniej były znane tylko dwie kopie, sztokholmska i niepełna wiedeńska. W fundamentalnym wydaniu polskiego przekładu De revolutionibus (1976) napisał komentarz do matematycznej części dzieła: od rozdziału 12 księgi I do końca księgi VI; pierwsze, kosmologiczne fragmenty skomentował Aleksander Birkenmajer. Był redaktorem nie tylko polskiej edycji O obrotach, lecz także łacińskiej (1975) i angielskiej (1978). Lata 80. i 90. przyniosły ważne prace dotyczące astronomii wczesnego renesansu, publikowane samodzielnie oraz we współpracy z polskimi i zagranicznymi historykami nauki. W ślad za działalnością naukową szły liczne funkcje organizacyjne. Do najważniejszych można zaliczyć: sekretarz naukowy Komisji Kopernikańskiej Międzynarodowej Unii Historii i Filozofii Nauki; przewodniczący Komisji Nauki w Dobie Renesansu tejże unii; członek komitetów redakcyjnych „Journal for the History of Astronomy” i „Studi Galileiani”; wreszcie sekretarza generalnego Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

W 1974 r. Jerzy Dobrzycki otrzymał tytuł profesorski. Już od kilku lat pełnił wówczas funkcję kierownika Zespołu Historii Nauk Matematyczno-Fizycznych i Chemicznych w Zakładzie Historii Nauki i Techniki, który wkrótce przekształcił się w Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN. Ostateczna transformacja tej placówki — w obecnie działający Instytut Historii Nauki PAN — dokonała się, gdy Jerzy Dobrzycki był jej dyrektorem, wybranym na to stanowisko w grudniu 1989 r.

Głęboką i rozległą wiedzę astronomiczną oraz humanistyczną, jak również precyzję myśli Profesora polski czytelnik może docenić za sprawą ważnych opracowań monograficznych. Jego niewielka Astronomia przedkopernikowska (1971) wciąż pozostaje najlepszym popularnym zarysem dawnej nauki o Kosmosie w naszym języku. Opublikowana w 1972 r. wspólnie z Marianem Biskupem biografia Mikołaj Kopernik. Uczony i obywatel miała edycje angielską i niemieckie (trzykrotnie). Każdy, kto chciałby rzetelnie zapoznać się z fundamentami myśli Kopernika, powinien sięgnąć po posłowie Profesora, towarzyszące kosmologicznym fragmentom księgi pierwszej O obrotach, wydanym nakładem Towarzystwa Naukowego w Toruniu (1987, 1994). Jerzy Dobrzycki jest autorem rozdziałów w tomie I Historii astronomii w Polsce (1975) oraz tomie IV Historii nauki polskiej (1987). W 1989 r. ukazały się, napisane wspólnie z Tadeuszem Bieńkowskim, Kierunki rozwoju nauki, będące pokłosiem wykładów z historii nauki, prowadzonych przez wiele lat w Instytucie Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Warszawskiego. Rok 1998 przyniósł Staropolski świat nauki: uczeni i szkoły wobec osiągnięć nowożytnych nauk przyrodniczych (współautor T. Bieńkowski).

Jerzy Dobrzycki był też z pewnością najwybitniejszym kartografem nieba gwiaździstego w Polsce drugiej połowy XX w. Pierwsze wydanie jego cieszącego się wielką popularnością Atlasu nieba gwiaździstego widocznego w Polsce (na epokę 1950.0) ukazało się w 1956 r. Wydanie drugie, Atlas nieba gwiaździstego. Epoka J2000.0, przygotowane wspólnie z Adamem Dobrzyckim, pojawiło się w 1989 r., a w nowym, rozszerzonym opracowaniu — w 1997 r. Uważny użytkownik Atlasu znajdzie na jednej z map tajemniczą alfę Augiasza. Tak Profesor upamiętnił w epoce, która nie dopuszcza już żadnej dowolności w uranografii, zaprzyjaźnionego gołębia. Obok współczesnej kartografii niebieskiej pasją Jerzego Dobrzyckiego była historia gwiazdozbiorów i ich kulturowy kontekst. Materiały na ten temat gromadził przez całe swe naukowe życie, a zwieńczeniem tych badań jest wydana w 2002 r. Historia naturalna gwiazdozbiorów, obejmująca okres od czasów najdawniejszych po wiek XX i zawierająca niezwykle bogaty materiał ikonograficzny.

Wspomnienie pośmiertne nie jest miejscem, w którym dałoby się szczegółowo przedstawić wszystkie ważne wyniki naukowe, rozsiane w ponad stu pracach; wszystkie funkcje, zaszczyty i nagrody, jakimi Jerzy Dobrzycki był honorowany za wkład do nauki i kultury światowej oraz polskiej. Jedno wszakże należy powiedzieć koniecznie. Za sprawą swej prawości, dobroci, wiedzy i warsztatu naukowego Profesor należy do tych coraz mniej licznych uczonych, którzy w pełni zasługują na miano Mistrza.

Jarosław Włodarczyk
(Źródło: „Urania — PA” nr 4/2004)