Przejdź do treści

Aplikacja Cartes du Ciel pozwala na śledzenie zaćmień naszej Dziennej Gwiazdy oraz Naturalnego Satelity w dwojaki sposób. Który z nich wybierzemy i z którego będziemy korzystać to w zasadzie nie ma znaczenia i zależy w zupełności od przyzwyczajenia użytkownika. Najprościej jest poszukać w internecie, co nie stanowi już najmniejszego problemu dat występowania danego zjawiska, analogicznie jak w przypadku innych zjawisk typu zakrycia czy też tranzyty planet przed tarczą Słońca. Po odszukaniu interesującego nas zaćmienia – dla przykładu niech będzie to zjawisko z 31 maja 2003 roku:

Wprowadzamy datę zjawiska I potwierdzamy Apply I OK. Warto od razu sprawdzić w jakich godzinach nastąpi zjawisko, ale nie jest to konieczne gdyż można to łatwo sprawdzić za pomocą funkcji śledzenia obiektu w programie. W tym przypadku została ustawiona godzina 6:44:

W tej godzinie nie ma zaćmienia, ale Słońce i Księżyc są bardzo blisko siebie i widać po ułożeniu względem siebie obu ciał, że zaćmienie musiało wystąpić – są w jednej linii (względem ekliptyki). Zgadza się to, gdyż 31 maja 2003 roku zaćmienie miało miejsce przy wschodzie Słońca, ale w Polsce początku zaćmienia nie można było obserwować, gdyż zaraz program pokaże, że Słońce było jeszcze wtedy pod horyzontem. Aby to sprawdzić należy cofnąć się nieco w czasie z krokiem od np. 1 godziny do 1 minuty w zależności od bliskości horyzontu na ekranie. Z teoretycznego punktu widzenia nie ma to znaczenia, czy śledzimy Księżyc czy też Słońce, gdyż i tak znajdziemy początek widocznego dla obserwatora z Polski zjawiska, ale w praktyce lepiej jest śledzić Słońce poprzez funkcję dostępną z menu kontekstowego (prawy przycisk myszy) Ustaw cel na Słońce oraz Śledzenie. Po zaledwie kilku klinięciach w strzałkę do tyłu aby cofnąć czas widać, że wschód zaćmionego już Słońca nastąpił o godz. 4:40.

Widać również, że nie jest to faza kulminacyjna zaćmienia, ale jego początkowa faza. W celu sprawdzenia dalszego przebiegu zaćmienia należy użyć strzałki w prawo – czas do przodu oraz żebyśmy nie musieli sporo czasu na tym tracić zwiększymy interwał czasowy z 1 minuty na 10 minut.

Przebieg tego zaćmienia był wyjątkowo ciekawy, gdyż Słońce mimo, że było coraz wyżej z biegiem czasu nad horyzontem to jednocześnie faza zaćmienia była coraz większa, a to sprawiło, że po wschodzie Słońce w okolicach godz. 5:30 ponownie zrobiło się nieco ciemniej. Efekt pociemnienia tym razem był wyraźnie widoczny z uwagi na niewielką wysokość Słońca.

Na powyższej grafice widać fazę zaćmienia podczas maksimum w okolicy 5:30 rano. Od tej chwili im później tym faza zaćmienia mniejsza. Zmniejszając interwał na 1 minutę można łatwo sprawdzić, o której godzinie zaćmienie dobiegło końca. Jak widać na poniższym obrazku nastąpiło to o 6:25.



Teraz przyjrzyjmy się narzędziu, które bez użycia zewnętrznych źródeł (np. internetu) pozwoli na odszukanie min. zaćmień Słońca i Księżyca. Chodzi o Kalendarz, którego można wybrać z poziomu głównego menu: Plik -> Kalendarz.



Na powyższym obrazku widać okno Kalendarza. Na pierwszy rzut oka wydaje się ono niezbędne, jednak można się bez niego w zupełności obejść. W tym przypadku interesujące będą dwie zakładki: Zaćmienia Słońca oraz Zaćmienia Księżyca. Można tu sprawdzić, kiedy nastąpią kolejne zaćmienia lub przenieść się w czasie i sprawdzić daty poprzednich. Ciekawą funkcją jest tutaj klikniecie na „Mapa”, która wyświetla mapę globalną przebiegu zaćmienia. Można z takiej mapy odczytać min. z jakich części świata zaćmienie będzie widoczne.

W przypadku zaćmień Księżyca należy upewnić się, czy w programie włączony został cień i półcień Ziemi, gdyż w przeciwnym wypadku nie będzie wiadomo kiedy i czy zaćmienie wystąpi (w rozumieniu na mapie nieba). Cień i półcień Ziemi można włączyć lub też wyłączyć za pomocą górnego menu: Ustawienia -> Układ Słoneczny -> Planeta i w tym oknie dialogowym kliknąć lub odkliknąć opcję „Pokaż cień Ziemi (zaćmienie Księżyca). Widać to na poniższym obrazku:

Opcja ta uwidacznia na mapie nieba dwa ciemno-czerwone okręgi obrazujące stożek cienia Ziemi (mniejsze i ciemniejsze koło) oraz większy i o większej przezroczystości to półcień. Całkowity czas zaćmienia jak i jego przebieg zależy całkowicie od rodzaju zaćmienia: półcieniowe, częściowe oraz całkowite. Całkowite są najciekawsze i występują wtedy, gdy Srebrny Glob zanurzy się całkowicie w środkowym kole na mapie nieba, a więc od II kontaktu z cieniem. Takie zaćmienia są również najdłuższe, choć czas ich trwania różni się, gdyż jest to uzależnione od odległości środka tarczy Księżyca od środka stożka cienia Ziemi. Najdłuższe zaćmienie trwało by, gdyby Księżyc w czasie apogeum przechodził przez sam środek cienia. Im odległość ta jest większa, tym zaćmienie krótsze. Księżyc w trakcie zaćmienia całkowitego musi przejść przez cały półcień i cień Ziemi, przy częściowym zaćmieniu przez cały półcień, ale tylko przez fragment cienia – nastąpi formalnie tylko jeden kontakt z cieniem. Oba są jednak wizualnie bardzo efektowne, bo widać w obu przypadkach kolisty cień (nawet przy niewielkiej fazie zjawiska częściowego jest on zauważalny). Najmniej ciekawe zarówno wizualnie jak i fotograficznie oraz najkrótsze jest zaćmienie półcieniowe. Jest ono w zasadzie nie do zaobserwowania z uwagi na to, że stopień pociemnienia tarczy Księżyca przez półcień Ziemi jest niezwykle mały. Formalnie dokładne godziny poszczególnych faz zaćmienia są mało istotne, gdyż są niezauważalne – są to zjawiska o niezwykle małej dynamice. Wyjątkami od tego są w zasadzie tylko bardzo krótkie zjawiska częściowe i całkowite. Zaćmienia takie mogą trwać tylko kilka minut i wtedy należy wyznaczyć dokładny czas z dokładnością do mniej więcej jednej minuty. Krótkie zaćmienie to takie, które trwa mniej około kwadransa. Na poniższej grafice widać moment kulminacji całkowitego zaćmienia Księżyca. Widać od razu, że nie będzie to najdłuższe możliwe zjawisko z uwagi na fakt, że środek wewnętrznego koła (cienia) leży poza Księżycem.

Na mapie gwiazdy nie mają najmniejszego znaczenia z uwagi na pełnię Księżyca i w dodatku cień Ziemi, jednak warto je mieć włączone z uwagi na wyjątkowe sytuacje, w których podczas zaćmienia (zwłaszcza całkowitego) dochodzi do bliskiej koniunkcji z jakąś jasną gwiazdą, a czasami nawet do zakrycia! W normalnych warunkach są to zjawiska nieobserwowalne z uwagi na blask Srebrnego Globu w fazie pełni, ale podczas zaćmienia całkowitego Księżyc świeci dużo słabszym światłem i łatwiej jest zaobserwować zakrycia jasnych gwiazd przez Księżyc bez terminatora.

Łukasz Wojtyniak