Wielkimi krokami zbliża się setna rocznica założenia Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii. Czy jednak zdajemy sobie sprawę, kiedy należy obchodzić to wydarzenie?
Przeanalizowałem prawie 23 tysiące stron archiwalnych numerów Uranii z lat 1920–1997, aby dowiedzieć się, co mówi nam ona o dacie założenia Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii. Dlaczego raz podaje się rok 1919, a innym razem 1921 r.? Osobiście, prowadząc Sekcję Historyczną PTMA i zbierając materiały na temat historii Towarzystwa, cią- gle mam dylemat, czy zbliżające się „stulecie” Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii powinniśmy obchodzić już za rok, czy dopiero za trzy lata? Tym bardziej że te wydarzenia są już planowane! Cały czas tkwią we mnie wątpliwości. Czy się trochę nie pospieszyliśmy? Czy planowane obchody stulecia w 2019 r. to dobre posunięcie?
Po pierwsze, musimy wiedzieć, jak zrodził się pomysł założenia Koła i potem Towarzystwa. Wpadło na to dwóch uczniów ostatniej klasy Gimnazjum Kulwiecia w Warszawie Stefan Kaliński i Stanisław Mrozowski, którzy zafascynowali się kometą okresową Brorsena-Met- calfa. Zwrócili się oni do prof. F. Kępińskiego, prowadzącego wówczas lekcje kosmografi w paru gimnazjach, z propozycją utworzenia Towarzystwa Miłośników Astronomii. Profesor przy okazji prowadzonych lekcji informował uczniów innych szkół o tym pomyśle i w krótkim czasie przyłączył się do nich Jan Mergentaler z Gimnazjum Reja. Następnie dołączyło dwóch młodych studentów Edward Stenz i Antoni Zygmund. 5 października 1919 r. za zgodą dyrektora gimnazjum powstaje Koło Miłośników Astronomii.
Druga data to formalne zgłoszenie Towarzystwa, wybór pierwszego prezesa oraz uchwalenie Statutu. Ogólne Zebranie (tak się wtedy nazywało) miało miejsce 26 listopada 1921 r. i oficjalnie jest to data powstania Towarzystwa Miłośników Astronomji (pisownia oryginalna). Dodam, że uchwalony statut zalegalizowano dopiero 2 lutego 1923 r.
Cóż jest więc dla nas początkiem Towarzystwa? Założenie 5-osobowego miłośniczego koła, czy też formalne założenie Towarzystwa?
Dlaczego nie zrobiono tego w jednej dacie? Powód jest prosty. W październiku 1919 r. nikt nie myślał, że z pomysłu założenia szkolnego klubu stworzy się największe w Polsce stowarzyszenie miłośników astronomii. Trzeba było ponad 2 lat, aby to zrealizować, dołączając w ciągu kilku lat mocną elitarną ekipę, w tym wszystkich wtedy polskich astronomów.
W Uranii przez wiele lat pojawiają się różne artykuły świadczące o obchodach kolejnych rocznic. Już 1932 r. czytamy: W roku ubiegłym Pol. Tow. Przyj. Astr. obchodziło dziesięciolecie swego istnienia.
W 1959 r. w listopadowym numerze Uranii pojawia się artykuł samego Jana Mergentalera pt. „Po znakiem komety”, który wspomina początki Koła Miłośników Astronomii jak i Uranii. Czytamy w nim: W jaki sposób z tej hektografowanej uczniowskiej wypociny narodziła się pierwsza drukowana Urania — to może także ciekawa historia, ale to już było Towarzystwo, a nie Koło i rocznica 40-lecia nastąpi dopiero za parę lat. Kto jak kto, ale jeśli już sam współzałożyciel tak twierdził, chyba coś to musi oznaczać. To dla mnie bardzo silny argument. W kolejnych latach obchody zawsze skupiały się na roku 1921. Tak było w 1966, kiedy na Walnym Zjeździe Delegatów w Chorzowie obchodzono 45-lecie.
W specjalnym dodatku Uranii z 1971 r., pt. „50 lat społecznego-miłośniczego ruchu astronomicznego w Polsce”, au- torstwa Tadeusza Grzesło oraz Jana Rolewicza, czytamy o dziejach 50-letniej historii PTMA, w tym warto nadmienić takie cytaty, jak: Datę 26 listopada 1921 roku uważa się powszechnie i prawnie za datę powstania stowarzyszenia. Co więcej, broszurka jest opatrzona grafiką PTMA wraz z datami 1921–1971!
1 października 1994 r., Maciej Mazur wygłasza podczas Jubileuszowego Walnego Zjazdu Delegatów PTMA w Toruniu referat o historii Towarzystwa i jego 75-letniej pracy, co sugeruje również posługiwanie się już rokiem 1919. W tym samym roku w 10 numerze Uranii ponownie czytamy: Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii, którego nasz miesięcznik jest organem, obchodzi w tym roku siedemdziesięciopięciolecie swego istnienia. Z tej okazji w dniach 1 i 2 października odbędzie się w Toruniu Walny Zjazd Delegatów PTMA. Podobny tekst pojawia się w kolejnym listopadowym numerze 1979 r.
Więc 1919 czy 1921? Dla mnie po głębokiej analizie wielu tekstów, zdecydowanie 1921. Po pierwsze, sam współzałożyciel o tym wspomina, a większość jubileuszowych rocznic odbywała się w datach z jedynką na końcu. Rok 1919 powinien więc być uznawany wyłącznie za początek miłośniczego ruchu astronomicznego w Polsce.
Co o tym sądzicie? Piszcie na naszej stronie FB — htts://www.facebook.com/historiaptma/ lub wysyłajcie e-maile: historia@ptma.pl
Marek Substyk
Zobacz spis treści numeru 2/2018