Przejdź do treści
Urania – PA 6/2009

Kongres Międzynarodowej Unii Astronomicznej w Brazylii

Edwin Wnuk

Międzynarodowa Unia Astronomiczna — MUA (ang. International Astronomical UnionIAU) jest największą organizacją astronomiczną skupiającą profesjonalnych astronomów z 90 krajów wszystkich kontynentów. Co trzy lata odbywają się Kongresy — Zgromadzenia Ogólne MUA. W 2006 r. Kongres MUA odbył się w Pradze i zasłynął historycznymi decyzjami dotyczącymi nowego porządku w Układzie Planetarnym, w szczególności degradacji Plutona z pozycji planety klasycznej oraz przeniesienia go do nowo utworzonej kategorii planet karłowatych.

Ostatni Kongres MUA odbył się w dniach 3–14 sierpnia 2009 r. w Brazylii, w Rio de Janeiro. Tym razem astronomowie nie podjęli żadnych kontrowersyjnych decyzji, które owocowałyby podobnym poziomem emocji, jak w przypadku tych podjętych w Pradze. W Kongresie uczestniczyło ok. 2000 astronomów, którzy przez dwa tygodnie pracowicie brali udział w licznych wykładach plenarnych, sympozjach, sesjach tematycznych, spotkaniach roboczych oraz posiedzeniach administracyjno-organizacyjnych. W każdym z dwóch tygodni Kongresu, od poniedziałku do piątku, w godz. od 9 do 19 równolegle odbywało się kilkanaście sesji naukowych oraz liczne posiedzenia administracyjne poszczególnych komisji i grup roboczych. W trakcie Kongresu odbyło się sześć pięciodniowych Sympozjów IAU, z których każde było poprzedzone godzinnym wykładem przeglądowym wprowadzającym w tematykę danego sympozjum. Ponadto odbyło się szereg spotkań o ściśle określonej, często wąskiej, tematyce — szesnaście 2–3-dniowych o nazwie „Joint Discussion” oraz dziesięć 2–4-dniowych o nazwie „Special Session”. Każde z tych wydarzeń także poprzedzono wykładem wprowadzającym, co było niezwykle cenne dla osób niezaangażowanych bezpośrednio w zakres badań będących przedmiotem danego sympozjum czy sesji tematycznej. W ramach poszczególnych sympozjów i innych spotkań prezentowano szczegółowe wyniki w postaci krótkich, kilkunastominutowych wystąpień, wygłaszanych w większości przez autorów zaproszonych przez organizatorów sesji. Wystąpienia często kończyły się ciekawymi dyskusjami. Szczególnymi wydarzeniami Kongresu były cztery wieczorne wykłady zaproszone. Mimo późnej pory, bo odbywały się o godz. 18, cieszyły się one wielkim powodzeniem, nie tylko ze względu na atrakcyjną tematykę, ale także na osobę wykładowcy. Wygłoszenie takiego wykładu na Kongresie Unii jest ogromnym wyróżnieniem dla astronoma — tego zaszczytu dostępują tylko uczeni najwyższej rangi.

Tematyka wymienionych wydarzeń była bardzo różnorodna i obejmowała szeroki wachlarz zagadnień współczesnej astronomii. Prezentowano najnowsze wyniki, w przypadku niektórych misji kosmicznych nawet z ostatnich dni. Oczywiście nie jest możliwe przedstawienie całej tematyki naukowej Kongresu, nawet wymienienie tytułów wszystkich sympozjów, sesji i spotkań. Omówione pokrótce poniżej zagadnienia są z konieczności pewnym subiektywnym wyborem autora artykułu.

Z pewnością warto wymienić tematy wykładów zaproszonych i ich autorów. Pierwszy wykład wygłosił Franco Pacini z Uniwersytetu we Florencji, a jego temat był ściśle związany z Międzynarodowym Rokiem Astronomii i dotyczył znaczenia dokonań, jakie wniósł Galileusz w rozwój nauki, w szczególności astronomii. Drugi wykład zaproszony, dotyczący jakże frapującego, aktualnego problemu: woda na planetach, wygłosił James F. Bell III z Cornel University. Kolejny wykład wygłosił Simon D. M. White z Max-Planck-Institut für Astrophysik z Garching, Niemcy, a jego tematem była ewolucja struktur we Wszechświecie od Wielkiego Wybuchu do chwili obecnej. Ostatni z wykładów zaproszonych autorstwa Marii Teresy Ruiz z Universidad de Chile z Santiago de Chile był poświecony znaczeniu gwiazd o małej mocy promieniowania: od zimnych czerwonych karłów po brązowe karły.

Tematyka sześciu sympozjów była różnorodna: populacje gwiazdowe, lodowe ciała Układu Słonecznego, słoneczna i gwiazdowa zmienność i jej wpływ na Ziemię oraz planety, występowanie pierwiastków chemicznych we Wszechświecie — ich związek z ewolucją gwiazd oraz powstawaniem planet, gromady gwiazd w Galaktyce — ich ewolucja w czasie i przestrzeni, związki ewolucyjne centralnych czarnych dziur i galaktyk. Spośród tych sześciu bardzo interesujących sympozjów szczególną uwagę autora niniejszego sprawozdania zwróciło IAU Sympozjum 363 „Icy Bodies of the Solar System”. Znakomity wykład wprowadzający do tego sympozjum przedstawił znany badacz i odkrywca wielu lodowych ciał z Pasa Kuipera David Jewitt z USA, a spośród kilkudziesięciu wygłoszonych referatów jednym z ciekawszych był referat Alessandro Morbidelliego o pochodzeniu wody na Ziemi, o możliwych sposobach jej dostarczania w trakcie formowania się i ewolucji Ziemi. Dużo mówiono o formowaniu się ciał lodowych, ich własnościach fizycznych i chemicznych, procesach zachodzących na ich powierzchniach, a także o dynamice tych ciał. Wiele referatów dotyczyło obserwacji lodowych księżyców planet, obiektów z Pasa Kuipera, a także komet i ich aktywności. Wydaje się, iż problem występowania wody w jej różnych postaciach w Układzie Słonecznym będzie jednym z ważniejszych zagadnień w badaniach naszego Układu w najbliższych latach. Wiąże się z tym oczywiście ewentualne rozstrzygnięcie wielkiego problemu: czy w Układzie Słonecznym, poza Ziemią, istnieją choćby prymitywne formy życia.

Spotkania o nazwie „Joint Discussion” mają już sporą tradycję na kongresach MUA. Na ogół dotyczą dobrze zdefiniowanego zagadnienia, interesującego jednak astronomów zajmujących się różnymi dziedzinami. Dlatego są organizowane wspólnie przez kilka komisji MUA. Spośród szesnastu tego typu spotkań o bardzo różnej tematyce — od ciemnej materii w galaktykach, własności gwiazd neutronowych, problemów astrometrycznych po próbę odpowiedzi na pytanie: czy fundamentalne stałe zmieniają się w czasie — ponownie, dla bliższego zaprezentowania, wybrano przykładowo tylko jedno: JD6 „Time and Astronomy”. Było to jedyne wydarzenie na Kongresie MUA w Rio de Janeiro zorganizowane przez polskiego astronoma, prof. Aleksandra Brzezińskiego z Centrum Badań Kosmicznych PAN, dotychczasowego, ustępującego przewodniczącego Komisji 19 MUA Rotation of the Earth. Wzrastająca dokładność różnego rodzaju obserwacji wymaga definiowania i uwzględniania czasu i układów odniesienia z coraz większą precyzją, a to pociąga za sobą konieczność włączania nawet bardzo subtelnych efektów. Dyskutowano więc, między innymi, o najnowszych metodach obserwacji i pomiaru czasu uniwersalnego, o efektach relatywistycznych w ruchu obrotowym Ziemi, o nowych skalach czasu atomowego, algorytmach dla transformacji skal czasu, a także o czasie uzyskiwanym z obserwacji pulsarów, tzw. czasie pulsarów.

Spośród dziesięciu sesji specjalnych na szczególną uwagę zasługuje Special Session 2 „The International Year of Astronomy 2009” przygotowana i prowadzona przez ustępującą prezydent Międzynarodowej Unii Astronomicznej Catherine J. Cesarsky. Nie tylko nazwisko i pozycja przewodniczącej sesji, ale także zawartość merytoryczna tego trzydniowego spotkania zasługują na wyróżnienie. Omówiono dotychczasowe działania, głównie o zasięgu globalnym, ogólnoświatowym, przedstawiono także plany kolejnych imprez oraz różnego typu wydarzeń związanych z obchodami Międzynarodowego Roku Astronomii 2009. Przedstawiciele kilkunastu krajów zaprezentowali swoje, często bardzo pomysłowe, oryginalne dokonania. Catherine J. Cesarsky, omawiając wyniki zakończonych projektów globalnych, podkreśliła wielkie sukcesy wielu wydarzeń. Stwierdziła, że projekt „100 Godzin Astronomii”, który miał miejsce w dniach 2–5 kwietnia, w powszechnej opinii uznaje się za największe w historii wydarzenie w skali światowej w zakresie popularyzacji astronomii. Dodała, że prawdopodobnie dotyczy to w ogóle popularyzacji nauki, gdyż chyba żadna inna dziedzina nauki nie może poszczycić się podobnym osiągnięciem.

Rys. 1 Fot. 1. Laureaci nagrody Fundacji Gruberów w zakresie kosmologii. Od lewej: Robert Kennicutt, Wendy Freedman oraz Jeremy Mould. Źródło: IAU

Ważnymi wydarzeniami w programie Kongresu MUA, w których bierze udział większość uczestników, są uroczystości otwarcia i zamknięcia. Uroczystość otwarcia Kongresu w Rio prowadziła ustępująca prezydent MUA Catherine J. Cesarsky. Oprócz oficjalnych przemówień oraz programu artystycznego z żywiołowymi tańcami i muzyką brazylijską, ważną częścią tej uroczystości było wręczenie nagrody Fundacji Petera i Patrycji Gruberów w zakresie kosmologii oraz ogłoszenie listy stypendystów tej fundacji. Złote medale oraz nagrodę pieniężną w wysokości 500 000 dolarów otrzymali w tym roku trzej astronomowie amerykańscy: Wendy Freedman, Robert Kennicutt oraz Jeremy Mould za wyznaczenie stałej Hubble'a w ramach projektu „The Hubble Space Telescope Key Project on the Extragalactic Distance Scale”. Następnego dnia laureaci tej nagrody wygłosili znakomity, godzinny wykład, w którym zaprezentowali wyniki, które uznano za godne tak zaszczytnej nagrody. Warto wspomnieć, iż o randze nagrody Fundacji Gruberów w zakresie kosmologii świadczy między innymi to, że w 2006 r. na Kongresie MUA w Pradze tę nagrodę otrzymał John Mather, który kilka miesięcy potem został laureatem Nagrody Nobla.

Rys. 2 Fot. 2. Nowe władze MUA, od lewej Prezydent elekt Norio Kaifu, Prezydent Robert Williams, Sekretarz Generalny Ian Corbett oraz Asystent Sekretarza Generalnego Thierry Montmerle. Źródło: IAU

W trakcie uroczystości zamknięcia Kongresu, między innymi, przedstawiono strategiczny plan działań MUA na najbliższe lata. Przedstawiciel Chin zaprosił uczestników na następny Kongres, który odbędzie się w 2012 r. w Pekinie. Poinformowano, że kolejny Kongres, w 2015 r. odbędzie się w Honolulu na Hawajach. Odbyło się także oficjalne przekazanie władzy. Swoją kadencję zakończyli prezydent MUA Catherine J. Cesarsky oraz sekretarz generalny MUA Karel A. van der Hucht. Nowym prezydentem MUA jest Robert Williams z Space Telescope Science Institute, Baltimore, USA, a nowym sekretarzem generalnym MUA jest Ian F. Corbett z Paryża. Prezydentem elektem, czyli następnym prezydentem MUA został Norio Kaifu z National Astronomical Observatory of Japan z Tokio. W skład najwyższych władz Unii Astronomicznej wchodzi także sześciu wiceprezydentów.

Kongres Unii Astronomicznej to nie tylko sesje naukowe, ale także wiele posiedzeń o charakterze administracyjno-organizacyjnym. Każda z komisji i dywizji odbywa swe posiedzenia, tzw. „business meetings”, na których podsumowuje się dotychczasową działalność, formułuje zadania na przyszłość oraz wybiera władze. Osobne posiedzenia mają przedstawiciele krajów członkowskich MUA, komitety finansowy oraz nominacyjny i do spraw członkowstwa, które tworzą także przedstawiciele poszczególnych krajów. Na wspólnych zebraniach z najwyższymi władzami Unii spotykają się ustępujący i obejmujący swe stanowiska przewodniczący komisji i dywizji Unii. Na tych spotkaniach podejmuje się, między innymi, decyzje o programach naukowych przyszłych sympozjów i kongresów. Szczególne znaczenie mają jednak dwie sesje Zgromadzenia Ogólnego MUA, w których mogą brać udział wszyscy uczestnicy Kongresu. Tu, poprzez głosowanie przedstawicieli poszczególnych krajów lub wszystkich uczestników zebrania, uchwala się rezolucje oraz ewentualne zmiany w statucie MUA, przyjmuje się sprawozdania komitetów finansowego i nominacyjnego oraz inne raporty. Na takim właśnie posiedzeniu w 2006 r. w Pradze poprzez głosowanie wszystkich uczestników Zgromadzenia Ogólnego przyjęto rezolucję w sprawie definicji planety. Na Kongresie w Rio de Janeiro przegłosowano także kilka rezolucji, ale żadna z nich nie wzbudziła kontrowersji.

Międzynarodowa Unia Astronomiczna obchodzi w 2009 r. swoje 90-lecie, powstała bowiem w 1919 r. Indywidualnymi członkami MUA mogą być profesjonalni astronomowie ze stopniem doktora, którzy są aktywni naukowo. Nowi członkowie są przyjmowani co trzy lata w trakcie Kongresu. W Rio de Janeiro przyjęto 890 nowych członków, co spowodowało, iż po ostatnim Kongresie łączna liczba członków MUA przekroczyła 10 tys. (wynosi dokładnie 10 142). Członkowie Unii mieszkają i pracują w 90 krajach, ale tylko 68 z tych krajów posiada członkostwo narodowe w MUA. Na ostatnim Kongresie przyjęto do Unii cztery nowe kraje: Honduras, Kostarykę, Panamę oraz Wietnam. Warto przypomnieć, że Polska wstąpiła do MUA w roku 1922, jest więc jednym z najstarszych krajów członkowskich. Indywidualnymi członkami Unii jest 149 polskich astronomów.

Około 2 tys. uczestników Kongresu MUA, którzy przyjechali do Rio de Janeiro z całego świata, nie tylko pracowicie spędzało czas w Centrum Kongresowym SulAmérica, wygłaszając i wysłuchując liczne referaty o najnowszych osiągnięciach w różnych dziedzinach astronomii, ale także próbowało smakować uroki tego niezwykłego miasta. Niektórzy „urywali się” na kilka godzin, by spędzić ten czas na słynnej plaży Copacabana, udać się na górę Corcovado, by z bliska zobaczyć symbol Rio — 30-metrowej wysokości figurę Chrystusa Zbawiciela, bądź wjechać na górę Głowa Cukru, by podziwiać fantastyczne widoki na to jedno z najpiękniej położonych miast na świecie. Organizatorzy Kongresu zadbali, by uczestnicy mieli jednak wolny czas na zwiedzanie nie tylko Rio, ale także bliższych lub nawet bardzo dalekich atrakcyjnych turystycznie miejsc w Brazylii. Środkowy weekend, sobota i niedziela były dniami wolnymi. Można było wybrać się na mecz piłkarski na słynnym stadionie Maracana, pojechać poza Rio i opalać się na jednej z uroczych plaż, spokojniejszej niż te w samym Rio, albo popłynąć statkiem turystycznym na całodniową wycieczkę do wysp tropikalnych. Niektórzy wybrali się znacznie dalej: do Manaus w Amazonii lub do wodospadów Foz do Iguaçu.

Kongres MUA w Rio de Janeiro był bardzo interesującym spotkaniem astronomów, obfitującym w wiele ciekawych sesji naukowych. Niewątpliwie był także najsilniejszym akcentem Międzynarodowego Roku Astronomii 2009.

Autor jest dyrektorem Obserwatorium Poznańskiego i Prezesem Polskiego Towarzystwa Astronomicznego. Jego specjalnością naukową jest astrometria i mechanika nieba
(Źródło: „Urania — PA” nr 6/2009)