Wieża liczb, wieża słów

Na ilustracji:  Deep Space Station 56, lub DSS-56. Źródło: NASA/JPL -Caltech

Rok 2021 został ogłoszony Rokiem Lema. Z tej okazji, w numerze 3/2021 czasopisma Urania - Postępy Astronomii ogłoszony został konkurs literacki na teksty w języku polskim pisane prozą, inspirowane polskimi badaniami naukowymi. 

Poniżej prezentujemy opowiadanie pt. „Wieża liczb, wieża słów”, które zostało nadesłane na konkurs przez Jana P. Grabowskiego:

Jan P. Grabowski

Motto nr 1:

„Znów półujrzane wieże w mglistym zginą pyle”

Francis Thompson Chart gończy niebios¹

Motto nr 2:

Leibniz powiedział kiedyś,
że gdy Bóg liczy, to świat się staje.
Czy Bóg jest matematykiem?

„Z pewnością myśli matematycznie.
Na jednym ze zjazdów naukowych
 spotkałem się z wybitnym neurobiologiem,
który lubił zadawać prowokujące pytania,
a wiedział, że jestem księdzem.
Sam był chyba agnostykiem, poszukującym.
Zapytał mnie, czy Bóg zna matematykę.
Odpowiedziałem, że nie. On się zdziwił. 
Dlaczego nie zna? Bo Bóg jest matematyką 
– odpowiedziałem”. 

Marcin Bójko i Piotr Cieśliński
w rozmowie z profesorem Michałem Hellerem –
    księdzem, kosmologiem, matematykiem.

WIEŻA LICZB, WIEŻA SŁÓW

Albo: „Kto MNIE nie szuka, tego nic nie zadowoli”²

    – Obrazy radiowe nieba uzyskuje się w wyniku przetworzenia ogromnej ilości danych. Aby stworzyć obrazy z LOFAR-a³, połączono sygnały pochodzące z ponad 70 000 anten wchodzących w skład tego instrumentu, co dało ponad cztery petabajty surowych danych, czyli około miliona płyt DVD. Przetworzenie tej olbrzymiej ilości informacji i interpretacja uzyskanych obrazów możliwa była dzięki zastosowaniu najnowszych osiągnięć matematycznych z zakresu analizy danych… ⁴ – Franek patrzył na mnie z uwagą, czy te słowna robią na mnie wrażenie, czy je w ogóle rozumiem, co poznałem po jego charakterystycznym jakby półuśmieszku, ukrytym pod niewielkim wąsikiem.

   Bo profesor Franciszek Rój-Royjewski, dla mnie przecież Franek, niewiele się zmienił od czasu, gdy razem mieszkaliśmy w dwuosobowym pokoju akademika. Może tylko dawniej ciemnoblond włosy przybrały teraz kolor „pieprzu i soli”, a twarz z widocznymi podkówkami pod oczami wyraźnie nosiła ślady niewysapania, czyli ślęczenia nad owymi „ponad czterema petabajtami surowych danych”.

    – To jest moja wieża liczb. – Franek uśmiechnął się swoim charakterystycznym uśmieszkiem pod wąsem.  – Siedzę w tej wieży od czasu studiów i nie mam zamiaru z niej wyjść. Badam zaledwie zaułek kosmosu, którego granica przebiega w odległości 32,6 roku świetlnego od Słońca. Promień orbity ziemskiej widać stamtąd pod kątem jednej dziesiątej sekundy łuku, co odpowiada średnicy włosa oglądanego z dwustu metrów – Franek w dalszym ciągu uśmiechał się do mnie spod swojego wąsika.

   Słuchałem go z największą uwagą i gdyby nie otoczenie parku z wyniosłymi okazami tulipanowca amerykańskiego, zapewne moje myśli pobiegłyby znacznie wyżej niż owe tulipanowce, a nawet i ponad obrotową kopułą anteny radiowej, pyszniącej się swoją wielkością i wysokością nad całą okolicą.

    – Zamieszkałem tu zaraz po studiach. – Franek mówiąc, odwrócił się i wskazał za sobą pawilon z obrotową kopułą. – Zajmowałem wtedy pokój w hotelu asystenckim. Miałem jednak dość wiecznego hałasu oraz imprezowania. Kiedy więc otrzymałem propozycję dopilnowania tego obiektu i etat stróża, nie wahałem się ani sekundy, gdy zobaczyłem astrograf Drapera⁵. Wprawdzie był warunek, a właściwie życzenie mojego profesora, abym się ożenił, bo mieszkanie było dla małżeństwa, ale prawdę mówiąc, nigdy na to nie miałem czasu. Ożeniłem się z tą wieżą, a właściwie z radioastronomią. A co u ciebie, Kostek? – zwrócił się do mnie po dawnemu. – Dzięki, że przyjechałeś, że wziąłeś udział w moim spotkaniu autorskim on-line. A teraz, że przyjąłeś moje zaproszenie i przyjechałeś tu do mnie.

    – Nasze spotkanie zawdzięczam Mateuszowi – odparłem. – To on w uczelnianym wydawnictwie prowadzi dział promocji. Kiedyś nawet promował mój tomik wierszy. Podsyła mi od czasu do czasu różne książki. Przeważnie, jak się wyraża podczas rozmów telefonicznych, „różnej maści” profesorów, którzy korzystając z grantów i możliwości, tłuką corocznie książkę za książką. Przemyślenia jednak filozoficzno-estetyczno-metafizyczne owych autorów wydawały mi się jakieś miałkie, na pewno wtórne i skądś znane. A styl i język przeważnie przerażająco nieudolny, z wprost niewiarygodną ilością „Ale…” na początku zdań. Tym razem nie była to książka pseudofilozoficzna, lecz pokaźny tom obficie okraszony barwnymi zdjęciami kosmosu. A jego autor to przecież Franciszek Rój-Royewski, czyli ten sam Franek, oczywiście zmieniony przez czas, mój współspacz z akademickiego pokoju.

    – I ja ciebie od razu poznałem. Czas także obszedł się z tobą łagodnie.

    – Sądzę, że Mateusz, organizując twoje spotkanie autorskie on-line, chyba skądś wiedział, że musieliśmy się kiedyś znać. Być może mu nawet o tobie wspominałem.

    – A czy opowiadałeś mu, jak po raz pierwszy oglądałem twoją półkę z książkami i dziwiłem się, że istnieje coś takiego jak… teoria literatury?

    – To też. Opowiadałem również i tę anegdotkę. I Mateuszowi, i na spotkaniach autorskich, kiedy odbywały się bezpośrednio, to jest face to face, a nie jak teraz on-line. O pisaniu pracy magisterskiej.

    – Ach, to pamiętam. – Franek się roześmiał. – Ty swoją pracę magisterską pisałeś chyba z rok. Ile miała stron? Chyba ponad dwieście…

    – Dokładnie dwieście czterdzieści. Profesor kazał mi tekst skrócić o połowę.

    – Bo jego doktorant napisał rozprawę doktorską na sto dwadzieścia stron.

    – Właśnie. Ja się mozoliłem nad pisaniem, a potem skracaniem pracy magisterskiej, podczas gdy ty na pytanie o swoją pracę dyplomową tylko się uśmiechałeś i chodziłeś do… „mózgu elektronowego”.

    – O tak, ten „mózg elektronowy”, który zajmował dwa piętra instytutu matematyki, liczył moje dane.

    – A potem któregoś dnia poprosiłeś mnie, abym poszedł sobie na spacer albo do biblioteki lub do kina, bo ty właśnie chcesz usiąść i w spokoju, bo masz zamiar napisać w ciągu kilku godzin swoją pracę magisterską.

    – Dokładnie tak było. Moja praca magisterska liczyła sześć stron maszynopisu, plus oczywiście przypisy. 

    – A pamiętasz, od kiedy zaczęliśmy się kolegować?

    – Jakżeby nie. Od Kubricka, a właściwie od jego 2001: Odysei Kosmicznej⁶. Poszedłeś na film, bo zawsze byłeś kinofilem, i po powrocie z seansu wróciłeś zupełnie odmieniony. Namawiałeś mnie, abym Odyseję koniecznie zobaczył, ale ja nie miałem czasu, zresztą sądziłem, że to jakieś marne sience fiction. No i ty się wtedy na mnie obraziłeś. Nie odzywałeś się do mnie ze dwa tygodnie. A w międzyczasie i ja film obejrzałem. I też wyszedłem zachwycony. Na przeprosiny kupiłem karton najlepszego tokaju aszu i przegadaliśmy wtedy całą noc o Kubricku, o jego Odysei Kosmicznej, o astronomii i o poezji. A ty, z tego co wiem, zostałeś poetą, czyli że teoria literatury na coś ci się przydała. Można z pisania poezji się utrzymać?

     – Z pisania poezji chyba nikt nigdy nie zdołał się utrzymać. Piszę także eseje o książkach, które są moim zadaniem warte uwagi – próbowałem jakoś wybrnąć z pytania, które zadał mi Franciszek.

     – Nigdy nie przypuszczałem, że o książce na temat radioastronomii, zawierającej przecież masę liczb i wykresów, można aż tak poetycko napisać. – Franek wyraźnie dziękował mi za esej, który napisałem o jego książce.  

    No cóż, Franek nie do końca znał kulisy napisania przeze mnie eseju, ponieważ była to inicjatywa Mateusza. A poza tym, prawdę mówiąc, niewiele rozumiałem z naukowego języka, w jakim jego książka została napisana. 

    Odniosłem wrażanie, a właściwie miałem pewność w miarę upływającego czasu rozmowa, którą prowadziliśmy pod pawilonem z obrotową wieżą, że Franek postanowił zamknąć się nie tylko w owej wieży, ale nade wszystko w wieży liczb. Komu bowiem potrzebne są te jego obserwacje, te wyliczenia, oprócz wąskiego grona podobnych do niego radioastronomów. Postanowiłem zatem zadać mu pytanie na ten temat.

     – Franek, słuchaj, a ty nie masz wrażenia, że odgrodziłeś się od świata, zamknąłeś w wieży liczb?

     – A, nic podobnego, wręcz przeciwnie. – Franek wcale nie był zaskoczony moim pytaniem, zupełnie jakby mu je zadawano nie po raz pierwszy. – W pewnym momencie zrozumiałem, dość wcześnie zrozumiałem, że życie jest zbyty krótkie, aby tracić je na sprawy nieistotne, słowem doczesne. Dzięki astronomii, a właściwie radioastronomii, otworzył się przed mną świat, a tak naprawdę wszechświat.

     – Mimo tego, że został zbadany zaledwie… zaułek owego wszechświata?

     – Właśnie dlatego. Tyle przestrzeni jest jeszcze do zbadania, do obliczenia. A poza tym jest jeszcze jedna rzecz, znacznie ważniejsza od kosmosu i liczb – mówiąc to, uważanie spojrzał na mnie.

     – No, co takiego?

     – „Kto MNIE nie szuka, tego nic nie zadowoli” – odparł.

     – Słyszę, Franek, że poezja także cię interesuje.

     – Tak jak ciebie kosmos. A twoim „konikiem” w dalszym ciągu jest oglądanie startu rakiet kosmicznych? 

     – To i to pamiętasz? A żebyś wiedział, że tak. Z jednej strony nie mogę zrozumieć rozprzestrzeniającej się bardziej niż epidemia głupoty ludzkiej. A z drugiej ciągle podziwiam ludzki geniusz, ot, w postaci chociażby tych startujących rakiet.

     – A ja im więcej wiem, tym bliżej jestem Boga.

     – To tak samo jak ja. Kiedyś nawet słyszałem, że zamknąłem się w wieży poezji, w wieży słów. A przecież poezja jest teraz prawie nikomu niepotrzebna…

     – …mamy przecież „zdziczałą formę liberalizmu zachodniego”, tak wytęskniony kapitalizm – przerwał mi Franek.

     – Bo przecież dzięki słowom także i ja zbliżam się do Boga. Bo na początku było Słowo…

     – Tak, tak. – Franek nagle się zniecierpliwił. – Ty zawsze wiesz swoje. Gdzież w kosmosie masz słowa?

    Znowu powróciliśmy do naszych zaczętych jeszcze w akademiku sporów, które tak lubiliśmy. 

     – A pamiętasz, co mówił Swedenborg⁷, że gwiazdy to jest alfabet pisany przez Boga…

     – Tak, tak. – Franek coraz bardziej się niecierpliwił, gdyż nasza rozmowa skręcała w niepomyślnym dla niego kierunku.

    Wtem przyszedł mu w sukurs kobiecy, wysoki głos, dobiegający przez otwarte okno gdzieś z wnętrza wieży.

     – Franek, kolacja. Nie zwlekaj, bo ci mleko wystygnie. A zabierz też swojego kolegę.

    Franek zmieszał się, gdyż nie przewidywał, że argumentem w rozmowie będzie stygnące mleko.

     – Lusia, pozwól, że ci przedstawię mojego kolegę z czasów studenckich – tu zawracał się do rosłej, ładnej kobiety z wielkim biustem, kołyszącej się zgrabnie przy każdym kroku obszernymi biodrami. – A to jest moja gospodyni Łucja, po prostu Lusia, która mieszka po sąsiedzku i dba o wszystkie moje potrzeby.

    Łucja słysząc te słowa zarumieniła się, jakby Franek w swojej szczerości powiedział zbyt dużo. Postawiła zarówno przez Frankiem, jak i przede mną po wielkim kubku z gorącym, parującym mlekiem, a do tego świeżo upieczoną drożdżówkę z wiśniami, jako że właśnie trwał sezon na te owoce.

     – Sądzę, że kolacja z mlekiem panom w waszym wieku jak najbardziej przystoi – mówiła. – A gdybyście zgłodnieli, to masz Franek w lodówce, co trzeba. Pościeliłam także panu Konstantemu w twoim gabinecie.

     – A nie, nie. – Franek nagle zaprotestował. – Dzisiaj prześpimy się na wieży, w towarzystwie teleskopu Drapera. Będzie tak jak za dawnych czasów w akademiku. Pewnie znowu przegadamy całą noc. 

    Po kolacji poszliśmy na spacer do anteny radioteleskopu. A gdy wracaliśmy, Franek co i raz popatrywał w niebo.

     – Dobrze jest. Dobrze jest – powtarzał. – Będziemy mieli prawie bezchmurną noc, więc sobie popatrzymy w gwiazdy.

    A kiedy weszliśmy w cienie parku Franek, nie patrząc na mnie, zaczął się tłumaczyć:

     – Trochę niezręcznie dzisiaj wyszło z tą moją Lusią. Czasami i mnie się zdarza, że najpierw mówię, a potem myślę. Bo o mały włos nie ożeniłem się z pewną doktorantką. Wiesława miała na imię. Była piekielnie zdolna, młodsza ode mnie chyba ze dwadzieścia lat i naprawdę bardzo ładna. A najważniejsze, doskonale się rozumieliśmy i lubiliśmy. Pamiętam, że poszliśmy wtedy na film z Jackiem Nicholsonem, Schmidt⁸, tak się nazywał. I tam jest taka scena, że Warren grany przez Jacka budzi się i mówi do siebie w myślach, że ożenił się ze śliczną młodą dziewczyną, a teraz ma obok siebie w łóżku starą babę… pamiętasz to?

     – Tak, coś sobie przypominam – odparłem.

     – Śmieliśmy się wtedy z Wiesią do rozpuku, a ja wiedziałem, że się nigdy nie ożenię. Zresztą, niemal w tym czasie poznałem Lusię. Z początku sam gospodarzyłem w tej mojej wieży, ale ktoś mi podpowiedział, że tuż po sąsiedzku, we wsi, można dostać świeże warzywa, owoce, mleko…

     – Oj, Franek, nie tłumacz się.

     – A ty jesteś żonaty? 

    Nie odpowiedziałem mu na to pytanie, a Franek, kiedy wspinaliśmy się drewnianymi schodami do teleskopu, zanucił: „Bo u poety cztery żony, a z każdą dawno rozwiedziony”⁹.

     – No, Długosz przesadził. U mnie jest tylko jedna żona – odparłem.

    Stanęliśmy wreszcie, odsapnęliśmy i Franek podszedł do jakiegoś mechanizmu. Zaczął bezszelestnie rozsuwać drewnianą kopułę wieży, obitą miedzianą blachą.

     – Dzięki temu teleskopowi można było opracować katalog jasności fotograficznych i fotowizualnych gwiazd i zrobić ich klasyfikację widmową. – Franek skrupulatnie objaśniał przydatność teleskopu.

     – A powiedz mi, Franek, czy przeglądając te katalogi, te zdjęcia, dojrzałeś gdzieś obecność Boga?

    Przyjaciel w odpowiedzi spojrzał na mnie i uśmiechnął się pod swoim wąsikiem.

     – „Kto MNIE nie szuka, tego nic nie zadowoli” – powtórzył jeszcze raz tego samego wieczora. – Sadzę, poeto, że taka odpowiedź powinna ci wystarczyć. A poza tym dobrze się czuję w tej swojej wieży – mówiąc to, delikatnie dotykał lśniącej powierzchni teleskopu, a potem drewnianej kopuły wieży. – Chociaż On milczy, ja dzień w dzień rozmawiam z Nim za pośrednictwem cyfr i liczb. I wierz mi, dzień w dzień jestem coraz bliżej Niego. – Franek szczególnie akcentował słowa „On”, „Nim”, „Niego” jednocześnie wskazując rozgwieżdżone niebo.

    Całą noc przegadaliśmy, obserwując także za pośrednictwem teleskopu gwiazdy i planety. Zostałem wtedy u Franka trzy dni. 

    Wróciłem do swojego miejsca zamieszkania, do mojej wieży słów, kompletnie niewyspany. Pomyślałem, że epidemia ma jednak i coś pozytywnego. Bo i Franek, i ja mogliśmy przez ten czas zamknąć się w swoich wieżach.

    Sądzę, że lockdown mógł sprzyjać także wielu innym osobom, które być może  znalazły czas na zastanowienie się nad sobą, nad, w ogóle, życiem. Bo przebywaliśmy dotąd – dopóki nie dopadła nas epidemia – w wieżach egoizmu, braku wiary, wrogości i traktowania życia jako bezustannej zabawy. 

    Czy po epidemii, jeśli wreszcie minie, zmieni się nasz stosunek do innych osób, do nas samych, do życia, które, nietrwałe, tak krótko przecież trwa, pod wiecznie błyszczącymi planetami i gwiazdami?

Odnośniki:

1. Francis Thompson (1859–1907); Chart gończy niebios (The Hount of Heaven – Poems, 1893 r.); tłumaczenie Stanisław Helsztyński, 1937 r.
2. Fragment poematu  Chart gończy niebios.
3. Międzynarodowy Teleskop LOFAR (LOw Frequency ARray) to transeuropejska sieć anten radiowych, której centrum znajduje się w Exloo w Holandii.
4. Informacje dotyczące radioastronomii zaczerpnąłem ze strony internetowej Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
5. Henry Draper (1837–1882), fizyk spektroskopista. Astrograf, o którym mowa w tym opowiadaniu został zbudowany w 1891 r.
6. 2001: Odyseja kosmiczna (2001: A Space Odyssey – 1968), 141 min., reż. Stanley Kubrick (1928–1999).
7. Emanuel Swedenborg (1688–1772).
8. Schmidt, 2002 r., 125 min., reż. Alexander Payne. W roli Warrena Schmidta wystąpił Jack Nicholson.
9. Fragment piosenki Leszka Długosza Ja chciałbym być poetą.

Konkurs literacki Uranii z okazji Roku Lema 2021

Jesteś fanem fantastyki naukowej? A może próbujesz sił w pisaniu literatury science-fiction? Albo może jesteś już uznanym pisarzem i chcesz uczcić Rok Lema 2021? W każdym z tych przypadków możesz nadesłać swoją twórczość na konkurs literacki Uranii!

Aby dowiedzieć się więcej o konkursie, wejdź tutaj.