Tego lata, w okresie urlopów i niezwykle wcześnie zaczynających się tegorocznych wakacji, będziemy się starać korzystać z dobrodziejstw słonecznego nieba. Jest to czas długich dni i krótkich nocy, które niezbyt sprzyjają obserwacjom astronomicznym. Tym nie mniej jednak wiele ciekawych zjawisk będziemy mogli zaobserwować na niebie w okresie tegorocznych wakacji, a z nich niewątpliwie na szczególne wyróżnienie, zasługują częściowe zaćmienie Księżyca (16/17 lipca), a w drugiej dekadzie sierpnia - Perseidy.
W miesiące wakacyjne na południowo-wschodnim niebie, gdy dobrze się już ściemni (a w lipcu ma to mijsce dopiero około godziny 23) króluje tzw. Trójkąt letni. Tworzą go trzy gwiazdy pierwszej wielkości: Deneb, Wega i Altair. Należą one odpowiednio do gwiazdozbiorów Łabędzia, Liry i Orła. W trójkącie tym, najwyżej ponad horyzontem, mieści się prawie w całości Łabędź (jego jasne gwiazdy tworzą krzyż), na prawo, nieco poniżej - Lira, i u dołu - Orzeł. Przez wszystkie te trzy gwiazdozbiory, w ich tle, przebiega Droga Mleczna, czyli nasza Galaktyka. Aby ją na niebie dostrzec, wystarczy tylko sprawne oko i poświęcenie paru chwil w bardzo późny pogodny wieczór, ale z dala od miejskich świateł.
W drugim tygodniu wakacji, 4 lipca o północy, Ziemia na swojej orbicie okołosłonecznej znajdzie się najdalej od Słońca (w aphelium), w odległości ponad 152 mln km. Natomiast Słońce w swej „wędrówce” po Ekliptyce podąża powoli ku równikowi niebieskiemu, przez co jego deklinacja będzie systematycznie maleć, a w związku z tym dni staną się nieznacznie, ale coraz to krótsze.
Słońce
W Małopolsce w dniu 1 lipca Słońce wschodzi o godzinie 4:35, a zachodzi o godzinie 20:53, czyli dzień będzie trwał 16 godzin i 18 minut. Będzie już krótszy od najdłuższego dnia w roku o 5 minut; natomiast 31 sierpnia Słońce wschodzi o 5:53, a zachodzi o 19:27, czyli będzie nam świeciło przez 13 godzin i 34 minuty: zatem przez wakacje ubędzie nam dnia o 2 godziny i 44 minuty. W międzyczasie zaś Słońce w swej „wędrówce” wśród znaków Zodiaku, przejdzie 22 lipca ze znaku Raka w znak Lwa, a w miesiąc później wstąpi w znak Panny. Ponadto 2 lipca wystąpi całkowite zaćmienie Słońca, u nas jednak niewidoczne. To piękne zjawisko będzie można obserwować we wschodniej Oceanii i Południowej Ameryce. Jeśli zaś chodzi o aktywność magnetyczną Słońca, to utrzymuje się ona nadal na niskim poziomie. Nieco zwiększona w jego 25 cyklu aktywności może wystąpić pod koniec sierpnia, czego widomą oznaką będzie niewielki wzrost ilości plam i rozbłysków w fotosferze Słońca. Natomiast zawsze należy się liczyć z niespodziankami z jego strony, co być może zaowocuje możliwością zaobserwowania nawet w Małopolsce zorzy polarnej.
Księżyc
Księżyc rozpocznie i zakończy wakacje w nowiu. Kolejność jego faz w lipcu będzie następująca: nów - 2 VII o godzinie 21:16, pierwsza kwadra - 09 VII o godzinie 12:55, pełnia - 16 VII o 23:38 i ostatnia kwadra - 25 VII o 03:18. W sierpniu zaś: nów 01 VIII o godzinie 05:12, pierwsza kwadra - 07 VIII o godzinie 19:31, pełnia - 15 VIII o 14:29, ostatnia kwadra - 23 VIII o 16:56 i nów 30 VIII o 12:37. W perygeum (najbliżej Ziemi) znajdzie się Księżyc 05 VII o godzinie 07 oraz 02 VIII o godzinie 09 i 30 VIII o 18. Natomiast w apogeum (najdalej od Ziemi) będzie 22 VII o godzinie 02 oraz 17 VIII o 13. Warto też pamiętać, że 20 lipca minie już 50 lat, od kiedy to statek Apollo 11 wylądował na Księżycu, a dzień później, stopy ludzi (Neil Armstrong i Buzz Aldrin) po raz pierwszy dotknęły powierzchni Srebrnego Globu. Wypada zatem spojrzeć bardziej sentymentalnie na naszego naturalnego satelitę, będącego aktualnie rezerwatem ścisłym, gdzie jak głosi legenda, wciąż na nowych śmiałków (dotychczas było ich tylko 12) czeka nasz Mistrz Twardowski. Ponadto w nocy z 16 na 17 lipca wystąpi częściowe zaćmienie Księżyca, które w Polsce będzie widoczne. Początek zaćmienia częściowego przypadnie o godzinie 22:01. Maksimum zaćmienia nastąpi o godzinie 23:31, a koniec zaćmienia częściowego - w godzinę po północy. Ponadto Księżyc będzie w wakacje zakrywał Marsa, oraz dwukrotnie: Saturna i planetę karłowatą Plutona. Te zjawiska nie będą jednak widoczne z terytorium Polski.
Widoczność planet
Merkurego będzie można obserwować na wieczornym niebie, nisko nad zachodnim horyzontem, w pierwszej dekadzie lipca. Potem skryje się w promieniach Słońca, a pojawi się nam na porannym niebie 30 lipca, by po trzech tygodniach znów zniknąć w jego promieniach. Wenus praktycznie przez całe wakacje kąpie się w promieniach Słońca, a będzie widoczna bardzo nisko na porannym niebie, jedynie w pierwszym tygodniu lipca. Pojawi się nam na wieczornym niebie dopiero w ostatniej dekadzie września. Mars, przebywający w gwiazdozbiorze Raka, będzie widoczny na wieczornym niebie tylko do połowy lipca, potem skryje się w promieniach Słońca, prawie aż do połowy października.
W gwiazdozbiorze Wężownika możemy praktycznie przez całą noc obserwować Jowisza z jego gromadką galileuszowych księżyców. Jowisz 10 VI był w opozycji do Słońca. Pod koniec wakacji będzie widoczny tylko na wieczornym niebie. Saturn przystrojony w pierścienie, które możemy podziwiać już przez niewielką lunetę, gości w gwiazdozbiorze Strzelca. Będzie w opozycji 9 VII, możemy go zatem obserwować na nocnym niebie przez cały okres wakacji. Natomiast Uran i Neptun widoczne będą w drugiej połowie nocy, odpowiednio w gwiazdozbiorach Ryb i Wodnika. Końcówka wakacji będzie szczególnie dobrym okresem do obserwacji tych planet w związku z ich przebywaniem blisko opozycji: Neptun – 10 IX, a Uran - 28 X Aby te planety dostrzec, musimy się posłużyć chociażby lornetką, a najlepiej lunetą.
Inne zjawiska na niebie
W drugiej połowie lipca, z maksimum 28 VII, można obserwować powolne meteory z roju Akwarydów, których radiant leży w gwiazdozbiorze Wodnika; w obserwacjach wieczornych nie będzie nam przeszkadzał Księżyc przed nowiem. Natomiast od 17 lipca do 24 sierpnia promieniują – znane od stuleci – Perseidy, zwane też łzami św. Wawrzyńca. Główne, rozciągłe ich maksimum wystąpi w dzień 12 i nocą z 12 na 13 sierpnia. Obserwacjom będzie jednak nieco przeszkadzał Księżyc dążący wówczas do pełni, który zajdzie dopiero po północy. Zapraszam wieczorem na Rynek w Niepołomicach, podobnie jak w roku ubiegłym, do wspólnych obserwacji tego słynnego roju meteorów - warto bowiem zarwać trochę nocy z poniedziałku na wtorek, aby zobaczyć te liczne „spadające gwiazdy”. Pamiętajmy też o staropolskiej prognozie: „W lipcu upały - wrzesień doskonały”
Adam Michalec
MOA w Niepołomicach, 3 czerwca 2019
Opracowanie i publikacja: Elżbieta Kuligowska
Na ilustracji: Asteryzm Trójkąta Letniego oraz pobliskie gwiazdy i konstelacje. Źródło: Carolyn Collins Petersen
