W dniu 12 czerwca odkryto gwiazdę nową w gwiazdozbiorze Herkulesa – Nova Her 2021. Po Nova Cas 2021 jest to już druga w tym roku nowa widoczna gołym okiem na naszym niebie, ponieważ choć przez parę godzin osiągnęła jasność wizualną ~6 mag. Jej jasność bardzo szybko spada (~1 mag na dobę) i wieczorem 15 czerwca już jest tylko ~9.4 mag. Aktualnie w widmie dominują przepiękne prostokątne profile emisyjne linii wodoru. Spieszmy się, by jeszcze ją zobaczyć lub sfotografować.
Odkryta 12 czerwca 2021 roku gwiazda nowa Nova Herculis 2021 (tymczasowe oznaczenie TCP J18573095+1653396) znajduje się blisko granicy gwiazdozbioru Orła – w pobliżu gwiazd widocznych gołym okiem, które zaznaczają końcówkę górnego skrzydła Orła (Okab/ζ Aqu + Deneb al Okab Borealis / η Aqu). Źródło: Stellarium
Podejrzewany, że jest gwiazdą nową, - obiekt o jasności około 8.4m w gwiazdozbiorze Herkulesa został odkryty w dn. 12 czerwca 2021 r. około godz. 13 UT przez japońskiego miłośnika astronomii Seiji Ueda. Po zgłoszeniu do CBAT otrzymał oznaczenie TCP J18573095+1653396. Na zdjęciu wykonanym dwa dni wcześniej nie znaleziono żadnego ciała niebieskiego jaśniejszego od 13m w tej pozycji. Zdjęcia zostały wykonane amatorskim zestawem fotograficznym - lustrzanka cyfrowa Canon 6D z obiektywem 200 mm.
Krzywa blasku szybkiej nowej N Her 2021 od 12 do 15 czerwca 2021 r. w dżonsonowskich filtrach astronomicznych V i B oraz lustrzankowych TG i TB. Ciągła czarna linia łączy średnie ¼ dnia z obserwacji wizualnych. Przy końcu dnia 12 czerwca astroamatorzy raportowali do AAVSO wizualną jasność nowej ~6m. W lewym dolnym rogu podano legendę z liczbą obserwacji w poszczególnych filtrach na dzień 15 czerwca 2021 r. Źródło: LCG AAVSO
Ponad dwie godziny później (około 15:30 UT) Andrew Pearce z zachodniej Australii oszacował wizualnie jasność tego obiektu na 6.4m, a przy końcu dnia 12 czerwca według rachuby czasu UT obserwatorzy raportowali do bazy AAVSO jasność wizualną nawet 6m, która to jasność jest tradycyjnie przyjętym zasięgiem dla obserwacji gołym okiem. Mniej więcej w tym samym czasie został opublikowany przez włoskich zawodowych astronomów telegram astronomiczny nr 14704 potwierdzający spektroskopowo, że obiekt TCP J18573095+165339 faktycznie jest nową, która od tej chwili zgodnie z nomenklaturą astronomiczną otrzymała oznaczenie Nova Herculis 2021 (w skrócie N Her 2021, oraz nieco później oznaczenie docelowe V1674 Her).
Tak jasna nową obserwują zarówno zawodowi astronomowie jak i astro-amatorzy. Jednym z nich jest w szczególności polski miłośnik astronomii Mariusz Bajer, który tą nową obserwuje spektrografem wydrukowanym na drukarce 3D według projektu dostępnego w internecie.
W widmie odkryto linie wodoru serii Balmera, helu He I i żelaza jednokrotnie zjonizowanego (Fe II). W widmie N Her 2021 dominują przepiękne silne prostokątne profile emisyjne linii wodoru serii Balmera. Dla porównania poniżej jest prezentowane widmo nowej N Cas 2021, która od 3 miesięcy jest widoczna w lornetkach, a czasami nawet gołym okiem.
Widmo nowej N Her 2021 w zakresie λ 3920-7500Å z 14 czerwca 2021 r. (dwa dni po maksimum, jasność o około 2.5m mniejsza) Widmo zostało wykonane przez polskiego miłośnika astronomii Mariusza Bajera za pomocą spektrografu LOWSPEC wydrukowanego w technologii 3D. Spektrograf LOWSPEC z kamerą CMOS QHY163M został podwieszony do teleskopu Schmidta-Cassegraina f/10 o aperturze 20 cm. Została użyta siatka dyfrakcyjna 300 linii/mm i szczelina o szerokości 20 µm. W tej konfiguracji przy długości fali linii Hα spektrograf charakteryzuje się rozdzielczością R=λ/Δλ ~ 1500
Widmo nowej V1405 Cas w zakresie λ 3900-8000Å z 20 marca 2020 r. (dwa dni po odkryciu – nowa w pierwszym maksimum jasności) wykonane przez Mariusza Bajera za pomocą spektrografu LOWSPEC wydrukowanego w technologii 3D. Konfiguracja spektrografu LOWSPEC jak na podpisie pod poprzednim rysunkiem, ale ze szczeliną o szerokości 40 µm. W tej konfiguracji przy długości fali linii Hα spektrograf charakteryzuje się rozdzielczością R=λ/Δλ ~ 2000
W tym roku mamy wyjątkowe szczęście, ponieważ na „naszym” - północnym niebie rzadko można obserwować dwie w miarę jasne nowe. Większość z nich odkrywa się w kierunku centrum Drogi Mlecznej, które jest słabo widoczne z Polski. Od początku wiosny nadal można obserwować w lornetkach nową w gwiazdozbiorze Kasjopei N Cas 2021 (docelowe oznaczenie: V1405 Cas), której jasność waha się w zakresie 5.2m – 8m V. W ciągu prawie trzech miesięcy wystąpiły trzy maksima jasności (~20 marca - ~7.5V, ~11 maja - ~5.2V, ~7 czerwca – ~6.8V).
Nowa w Kasjopei jest również bohaterką następujących wiadomości na portalu Uranii
• Nowa N Cas 2021 pojaśniała i jest widoczna gołym okiem
• V1405 Cas – wiosenna lornetkowa nowa w Kasjopei
Krzywa blasku powolnej nowej N Cas 2021 od 17 marca do 15 czerwca 2021 r. w dżonsonowskich filtrach astronomicznych V i B oraz lustrzankowych TG i TB. Ciągła czarna linia łączy średnie dzienne obserwacji wizualnych. W ciągu prawie trzech miesięcy zaobserwowano trzy maksima jasności (~20 marca - ~7.5V, ~11 maja - ~5.2V, ~7 czerwca – ~6.8V). W lewym górnym rogu podano legendę z oznaczeniem obserwacji w poszczególnych filtrach astronomicznych (B,V) i lustrzankowych (TB,TG). Źródło: LCG AAVSO
Wybuch „gwiazdy nowej” jest związany z ciasnymi układami podwójnymi, w którym mały i niezwykle gęsty biały karzeł i gwiazda o rozmiarach Słońca lub czerwony olbrzym orbitują wokół wspólnego środka masy. Cały czas w takim układzie zachodzi zjawisko transferu masy z większej gwiazdy na białego karła. Strumień gazu wirując, stopniowo zbliża się do białego karła i osiada - niczym woda w odpływie w wannie. Gdy na powierzchni białego karła odłoży się krytyczna ilość materii - głównie wodoru (~3 masy Ziemi) uruchamiają się reakcje jądrowe w sposób gwałtowny – niczym bomba termojądrowa. Podczas tego wybuchu dla obserwatora z zewnątrz obiekt jaśnieje 50-100 tysięcy razy, gdy pozostałości po wybuchu „nowej” stopniowo rozlatują się we wszystkie strony z prędkościami rzędu 1 tysiąca km/sek i więcej.
Każdego roku w Drodze Mlecznej pojawia się od około 30 do 60 gwiazd nowych. Z czego tylko około 10 zostaje zauważonych z Ziemi, ponieważ większość z nich zasłania pył międzygwiazdowy. Wybuch „nowej” rzadko niszczy białego karła, ale raczej usuwa jego atmosferę w przestrzeń z ogromną prędkością
Spieszmy się by jeszcze zobaczyć lub sfotografować H Her 2021, bo jej jasność spada nadzwyczaj szybko. Czyżby to była najszybsza z dotychczas obserwowanych nowych ?
Opracowanie: Ryszard Biernikowicz
Więcej informacji:
Sky & Teleskope: Bright Nova in Hercules on a roller coaster ride
Portal Urania maj 2021 - „Nowa N Cas 2021 pojaśniała i jest widoczna gołym okiem”
Portal Urania marzec 2021 - „V1405 Cas – wiosenna lornetkowa nowa w Kasjopei”
Alert AAVSO nr 745: AAVSO Alert Notice 745: Nova in Hercules: N Her 2021 = TCP J18573095+1653396 = ZTF19aasfsjq [V1674 Her]
Na ilustracji: zdjęcie okolicy nowej N Her 2021 o polu widzenia ~1°47’ x 1°12’ wykonane 13 czerwca 2021 r. około godz. 23 UT przez autora tego materiału za pomocą następującego zestawu: refraktor APO F/7 o aperturze 102 mm + „muzealna” lustrzanka Canon 400 + montaż paralaktyczny EQ3-2 z napędem. Zdjęcie zostało złożone z serii 100 obrazów naświetlanych przez 30 sekund każde do celów fotometrii lustrzankowej (DSLR)
