Właśnie zaczęła się tegoroczna zima. Przez ostatnie sześć miesięcy na półkuli północnej dni stawały się coraz krótsze, a noce coraz dłuższe. Już od najbliższych dni zacznie się to zmieniać.
Dziś, 21 grudnia tuż przed godziną 17 naszego czasu, miało miejsce przesilenie zimowe w 2021 roku. To najkrótszy dzień tego roku i oficjalnie pierwszy dzień astronomicznej zimy. Przesilenie zimowe oznacza najkrótszy dzień na półkuli północnej, gdy Słońce pojawia się na niebie w swojej maksymalnie wysuniętej na południe pozycji, ponad Zwrotnikiem Koziorożca. Na półkuli południowej ta sytuacja jest oczywiście odwrotna. Tam grudniowe przesilenie wyznacza najdłuższy dzień w roku i zarazem początek lata w miejscach takich jak Australia, Chile czy RPA, nie wspominając o pogrążonej w dniu polarnym Antarktydzie.
Przesilenie zazwyczaj, ale nie zawsze, ma miejsce 21 grudnia. Czas, w którym następuje, zmienia się o kilka godzin z każdym rokiem, bo rok słoneczny (czas potrzebny na ponowne pojawienie się Słońca w tym samym miejscu nieba widzianym z Ziemi) nie pokrywa się dokładnie z naszym rokiem kalendarzowym. Dokładny czas tegorocznego przesilenia zimowego to godzina 15.59 Uniwersalnego Czasu Koordynowanego (UTC). To prawie sześć godzin później niż w zeszłym roku, co wynika właśnie z faktu, że rok słoneczny nie trwa dokładnie 365 dni, a nieco dłużej.
Oto kilka przykładów momentu przesilenia zimowego dla czasów lokalnych w różnych miejscach na Ziemi:
- Honolulu: 5.59 nad ranem
- Calgary: 8.59 nad ranem
- Orlando: 10.59 nad ranem
- Londyn: 15.59 po południu
- Warszawa: 16.59 po południu
- Katar: 18.59 po południu
- Seoul: 12.59 nad ranem (środa 22 grudnia!)
Przykładowe strony, na których można sprawdzić dokładny czas przesileń, a także wschodów i zachodów Słońca oraz długości trwania dnia w różnych dniach i miejscach na Ziemi, to Timeanddate.com i WorldTimeServer.com. W jakich miejscach na Ziemi najbardziej odczuwa się skutki przesilenia zimowego? Tych położonych najbliżej bieguna północnego, w szczególności leżące za kołem polarnym. Bliżej równika przesilenie może być niezauważalne. Mieszkańcy Singapuru, położonego zaledwie 137 kilometrów na północ od równika, ledwo poczują i dostrzegą różnicę, bo będą mieć zaledwie dziewięć minut światła dziennego mniej niż podczas... przesilenia letniego. W Madrycie w czasie przesilenia zimowego dzień trwa jeszcze 9 godzin i 17 minut. Ale w mroźnych Helsinkach, gdzie Słońce wzejdzie tego dnia o godzinie 9:23 i zajdzie już o 15:12, mieszkańcy mają do dyspozycji mniej niż sześć godzin światła dziennego.
Co sprawia, że przesilenie zimowe w ogóle ma miejsce? Oś obrotu Ziemi jest znacznie nachylona w stosunku do płaszczyzny jej obiegu wokół Słońca, czyli ekliptyki. Dlatego też doświadczamy pór roku. A dzięki temu, że nasza planeta ciągle porusza się wokół Słońca, jedna jej półkula doświadcza zimy, gdy jest odchylona od niego, a w tym samym czasie druga doświadcza lata, gdy jest przechylona w kierunku Słońca i jego promieni.
Na ilustracji: Uproszczony schemat przedstawiający ruch obiegowy Ziemi i pory roku oraz przesilenia i równonoce. Źródło: Wikipedia/
Naukowcy nie są pewni, jak doszło do nachylenia osi rotacji Ziemi do ekliptyki. Uważa się, że miliardy lat temu, gdy Układ Słoneczny dopiero nabierał kształtu, Ziemia podlegała gwałtownym kolizjom z innymi ciałami, które spowodowały z czasem wyraźne przechylenie tej osi.
Nie jest niespodzianką, że wiele kultur i religii obchodzi w czasie przesileń święta. Mogą to być znane święta takie jak Boże Narodzenie, Chanuka czy Kwanzaa, ale i różne dawne obchody, uznawane dziś w dużej mierze za pogańskie. Łączy je to, że zbiegają się w czasie z najkrótszym dniem w roku, a więc i powrotem dłuższych dni, a w raz z nimi optymizmu, światła i nowej nadziei. Starożytne cywilizacje, których przetrwanie zależało od dokładnej znajomości cykli zmienności pór roku i kalendarza prac rolnych, świętowały ten wyjątkowy, pierwszy dzień zimy wyszukanymi uroczystościami. Pod względem duchowym duża część tych dawnych świąt symbolizuje możliwość odnowy, pozbycia się złych nawyków i negatywnych uczuć.
Wiele starożytnych symboli i ceremonii związanych z przesileniem zimowym przetrwało do dziś, inne zostały włączone do nowszych tradycji. Oto kilka z nich (celowo pomijamy tu dobrze znane Boże Narodzenie):
- Azjatyckie święto Dongzhi. Festiwal Przesilenia Zimowego Dongzhi ma swoje korzenie w starożytnej kulturze chińskiej. Nazwę święta tłumaczy się jako "ekstremum zimy". W Chinach wierzono, że jest to wierzchołek Yin (z medycyny chińskiej). Pierwiastek Yin reprezentuje ciemność, zimno i bezruch, stąd też wiązano go z najkrótszym dniem roku. Dongzhi oznacza także powrót pierwiastka Yang i powolny wzrost światła i ciepła. Co ciekawe, w niektórych kulturach wschodnioazjatyckich z tej okazji spożywa się... pierogi.
- Obchody w Stonehenge. Najbardziej znanym miejscem w Wielkiej Brytanii, w którym uroczyście obchodzi się przesilenia, jest oczywiście kamienny krąg Stonehenge. W dniu przesilenia zimowego odwiedzający go turyści mają możliwość wejścia do strzelistego, tajemniczego kręgu na powitanie zimowego wschodu Słońca, ceremonię prowadzoną przez lokalne grupy Druidów. To spotkanie o wschodzie słońca zostało wprawdzie odwołane w 2020 roku ze względu na COVID-19, ale odbędzie się za to w tym roku.
- Kanadyjski (i nie tylko) Festiwal Lampionów/Latarni. To święto związane z tradycją przesilenia z całego świata. Tradycyjnie towarzyszą mu tańce, muzyka, uczty i spektakularne procesje z lampionami.
Na zdjęciu: Kanadyjski Festiwal Lampionów. Źródło: www.secretlantern.org
Czytaj więcej:
Źródło: Alban Arthan/CNN
Opracowanie: Elżbieta Kuligowska
Na zdjęciu: Irlandzki grobowiec korytarzowy Newgrange jest jednym z najwcześniejszych miejsc kultu solarnego. Zbudowano go 500 lat przed wzniesieniem piramid w Gizie i około 1000 lat przed Stonehenge. Źródło: CNN/Tourism Ireland
