Jak użyć programu Cartes du Ciel do uzyskania informacji o zjawiskach zakryciowych.

Zjawiska zakryciowe to bardzo duża rodzinach zjawisk astronomicznych, bardzo ciekawych i widowiskowych, które co najważniejsze mają charakter czysto naukowy. Do tej rodziny należą: najczęstsze z nich czyli zakrycia gwiazd przez Księżyc, gwiazd przez planetoidy, planet przez Księżyc. To w zasadzie cała rodzina, jednak nie do końca, gdyż bardzo rzadko ale jednak zdarza się, że następują zakrycia księżyców planet przez siebie nawzajem zwłaszcza w układzie Jowisza oraz tranzyty. Te ostatnie są szczególnym rodzajem zakryć, gdyż chodzi nie o zakrycie całkowite lub też brzegowe, a o przejście jednego ciała niebieskiego na tle drugiego. Naturalnie - zaćmienie Słońca jest szczególnym rodzajem tranzytu, choć nie jest do nich zaliczany z uwagi na fakt, że zjawiska te noszą własną nazwę i ich charakter jest inny od tranzytu w klasycznym rozumieniu. Zwłaszcza zaćmienie Księżyca nie ma nic z tranzytu, gdyż Księżyc jedynie chowa się w półcieniu lub cieniu Ziemi. Każda aplikacja astronomiczna posiada narzędzie do sterowania czasem oraz śledzenia danego obiektu. W przypadku zakryć właśnie ta opcja jest najważniejsza. Bardzo przydatna jest również podstawowa wiedza z zakresu mechaniki nieba - głównie o ruchu Księżyca na sferze niebieskiej. Dobrze jest również wiedzieć gdzie znajdują się dość jasne gwiazdy oraz gdzie jest ich więcej, bo tam z reguły dochodzi do wielu efektownych zakryć jeśli tylko Księżyc tam przebywa. Nie jest to wiedza co prawda niezbędna, jednak bardzo pomaga i przyspiesza sprawdzanie i odszukiwanie ciekawych zjawisk. Należy rozpocząć od odszukania na mapie Księżyca lub zakrywanej/odkrywanej gwiazdy. W tym drugim przypadku niezbędne będzie wcześniejsze sprawdzenie efemeryd zakryciowych. Warto zauważyć, że jeśli chcemy sprawdzić jak będzie przebiegać dane zaćmienie Słońca to nie jest ważne czy wybierzemy Księżyc czy Słońce. Każdy obiekt znajdziemy wpisując po prostu w zaznaczonym polu jego nazwę.

Warto przy tym pamiętać, że z nazwami gwiazd bywa różnie. Dobrze jest zainstalować sobie najważniejsze katalogi gwiazdowe, gdyż nie zawsze znajdziemy obiekt po potocznej nazwie. Tak więc znajomość nazw gwiazd w naszym przypadku z pasa elikptyki jest bardzo pomocna, podobnie jak oznaczenia Bayera. Drugą możliwością wyboru obiektu jest kliknięcie w ikonkę czarnej lornetki oraz wybór szukanego obiektu. Księżyc podobnie jak Słońce odnajdziemy oczywiście w kategorii Układ Słoneczny:

Po kliknięciu w znajdź program wycentruje mapę na szukany obiekt. Jeśli obiekt znajduje się nad horyzontem to od razu będzie widoczny, ale wcale tak nie musi być. Zależy to od naszych ustawień widoczności obiektów, które są poniżej linii horyzontu. Można wyłączyć tę opcję, by takich obiektów nie widzieć i wtedy takiego obiektu nie zobaczymy jeśli jest pod horyzontem (oprócz znaku jego zaznaczenia). Warto jednak widzieć na mapie tylko co aktualnie jest powyżej widnokręgu. W przeciwnym wypadku dużo łatwiej o pomyłkę zwłaszcza, jeśli zjawisko przebiega niemal na horyzoncie. Po odnalezieniu obiektu na niebie wybieramy opcję jego śledzenia - ostatnia opcja:

Od tego momentu sterujemy tylko panelem czasu oraz powiększeniem i pomniejszeniem:

W ciągu doby (domyślnie nocy) najlepiej ustawić sobie krok 1 godzinę. Po jednej lub kilku próbach z przesunięciem czasu do przodu lub do tyłu Księżyc jest już widoczny nad horyzontem w miejscu raczej “przypadkowym”, gdyż na ogół z góry nie wiemy gdzie się wtedy znajduje, gdy go nie widzimy:

Od razu ważna uwaga, gdy widzimy że Księżyc jest w małej fazie to prawie na pewno nie będzie w tym okresie zakryć gwiazd (widocznych zjawisk). Wyjątkami są rzadkie zjawiska zakrywania najjaśniejszych gwiazd (tzw. królewskich) oraz planet bardzo nisko nad horyzontem, które mają miejsce z reguły raz na kilka lat. Aby szybko odnaleźć ewentualne ciekawe zakrycia z większą fazą Księżyca śmiało można ustawić krok czasu nawet na kilka dni lub posłużyć się oknem dialogowym Data i Czas:

Datę można ustawić niejako “w ciemno” mając na względzie fakt, że w okolicy pierwszej kwadry Księżyc jest widoczny wieczorem, by później wschodzić coraz później (przed północą) i tak aż do pełni, która jest jego opozycją, a to oznacza że wschodzi o zachodzie Słońca i tym samym jest widoczny przez całą noc. Wtedy mniej więcej o północy przechodzi przez południk lokalny - góruje. Po pełni sytuacja się odwraca i Księżyc wschodzi coraz później w nocy. W okolicy ostatniej kwadry jest widoczny wcześnie rano lub również późną nocą. Jeżeli śledzimy Księżyc to program cały czas będzie nam ustawiał Księżyc na środku pola widzenia bez względu na datę jaką ustawimy. Przeanalizujmy poniższy przykład z 20.02.2015 roku. Księżyc jak widać jest w koniunkcji z dwiema planetami: Wenus i Marsem oraz jest bardzo nisko nad horyzontem. Jako że jest zaraz po nowiu to z góry już wiemy, że zakrycia nie będzie, gdyż szybko zajdzie razem z planetami. Aby to zobaczyć należy ustawić krok czasu np. na 1 minutę lub też kilka minut i kliknąć strzałkę w prawo - czas do przodu. Księży będzie się zbliżał do horyzontu. Formalnie nawet gdyby do zakrycia miało dojść to i tak byśmy tego nie mogli obserwować, gdyż wystąpiłoby to pod horyzontem i to dość głęboko. Wzdłuż trasy Księżyca nie ma również jasnych gwiazd. W taki sposób możemy odnaleźć ciekawe koniunkcje (tzw. złączenia) Księżyca z jasnymi planetami oraz gwiazdami.

Dużo ciekawsza z punktu widzenia zakryć jest sytuacja z 29 stycznia 2015 roku. Księżyc znalazł się w bardzo bliskiej koniunkcji z Aldebaranem - najjaśniejszą gwiazdą gwiazdozbioru Byka. Co ważne, właśnie w tym roku rozpoczyna się kolejna seria zakryć tej gwiazdy. Niestety już na pierwszy rzut oka z mapy można wyczytać, że do kontaktu nie dojdzie. Ale widać też, że skoro Księżyc jest przed pełnią oraz “po prawej stronie” Aldebarana to do minięcia (koniunkcji) jeszcze nie doszło. Należy więc sprawdzić o której dokładnie godzinie to nastąpi. W tym celu najlepiej ustawić dość mały interwał czasowy i przesuwać czas do przodu, patrząc jednocześnie na odległość pomiędzy Księżycem i Aldebaranem. Oczywiście odległość w programie również można sprawdzić.

Po zaledwie kilku krokach dochodzimy do momentu koniunkcji, czyli najbliższego zbliżenia, które nastąpiło o godz. 17:30. Skoro nie ma zakrycia gwiazdy to mamy do czynienia z minięciem. Choć tak na prawdę minięcia występują wtedy, gdy separacja czyli odległość kątowa gwiazdy i Srebrnego Globu jest bardzo mała, na tyle niewielka, że trzeba użyć teleskopu by dostrzec przerwę pomiędzy nimi.

Spójrzmy teraz na ciekawy przykład zakryć z 6.02.2015. Teraz na drodze Księżyca świecą aż dwie gwiazdy: 75 i 76 Leo. Ich jasność mieści się w przedziale od 5 do 6 magnitudo, a więc bardzo jasne. Niestety ze względu na bardzo dużą fazę Księżyca raczej ciężko by było obserwatorowi posiadającemu lornetkę zaobserwować ich odkrycia.

Sprawdźmy teraz godziny odkryć tych gwiazd. W efemerydach zakryciowych można znaleźć dokładne godziny co do sekundy, jednak efemerydy czasami nie są tak bardzo dokładne dlatego też zawsze należy wziąć poprawkę ok. 3 minut przed godziną z efemerydy i być już wcześniej przygotowanym na zjawisko. W programie Cartes du Ciel powiększmy Księżyc i ustawmy krok czasu na 30 sekund lub 1 minutę. Gdy Księżyc będzie już bardzo blisko gwiazdy to można dla zwiększenia dokładności obliczeń ustawić nawet 1 sekundę. Wtedy więcej czasu nam zajmie wyznaczanie godziny kontaktu ale również dokładniej to zrobimy. Aby sprawdzić, czy dobę, dwie itd później dojdzie do zakryć (po pełni to raczej odkryć z uwagi na fakt, że zakrycia następują po jasnej stronie, a kontakty widać tylko po ciemnej stronie Księżyca) należy ustawić krok czasu na 1 dobę i sprawdzać gdzie będzie Księżyc.

Łukasz Wojtyniak