Przejdź do treści

Göbekli Tepe: pierwsze obserwatorium astronomiczne na świecie?

Göbekli Tepe

Północna półkula Ziemi była wciąż pokryta ogromnymi lodowcami, gdy grupa łowców-zbieraczy z południowej Turcji rozpoczęła budowę pierwszej znanej osady na świecie. Göbekli Tepe została wzniesiona około 12 000 lat temu, ale niektóre jej części wydają się być jeszcze starsze. Jednak ze względu na to, że ta starożytna struktura jest rozległa i bardzo złożona, archeolodzy wciąż ją badają – od czasu jej odkrycia w 1994 roku. Pojawił się też pomysł, że mogła ona stanowić... pierwsze obserwatorium astronomiczne na Ziemi.

Jak dotąd odkryto tam m.in. dziwne rzeźby zwierząt, strzeliste, kamienne filary i najwcześniejsze znane dowody megalitycznych rytuałów. Ale pomimo wielu lat badań archeolodzy wciąż pracują nad rozwikłaniem największych tajemnic osady i świątyni: kto ją zbudował i w jakim celu?

 

Pozostałości Göbekli Tepe w Turcji
Na zdjęciu: Pozostałości Göbekli Tepe w Turcji. Jest to jedna z najstarszych osad na świecie.
Źródło: 0meer/Shuttestock.


Układ i pradawny wiek Göbekli Tepe od dziesięcioleci pobudzają wyobraźnię. Osada była tematem szeroko rozpowszechnionych i często zapierających dech w piersiach relacji prasowych i filmów dokumentalnych, ale niestety także niezliczonych teorii spiskowych, od najazdu kosmitów po fantastyczne dywagacje na temat starożytnych, zaawansowanych technologicznie cywilizacji na ziemi. Niektórzy naukowcy, zwykle niezwiązani z pierwotną grupą prowadzącą tam prace wykopaliskowe, spekulowali też, że Göbekli Tepe jest w rzeczywistości obserwatorium astronomicznym, a nawet... biblijnym ogrodem Eden, lub chociaż jego pierwowzorem.

Istnieją dwa główne argumenty wskazywane przez tych, zdaniem których Göbekli Tepe ma pewne „niebiańskie” powiązania. Jeden z nich głosi, że miejsce to zostało zlokalizowane i wzniesione zgodnie z ukierunkowaniem na ważne obiekty nocnego nieba, a zwłaszcza gwiazdę Syriusz, ponieważ miejscowa ludność czciła tę gwiazdę, podobnie jak i inne okoliczne kultury tego regionu tysiące lat później. Jeszcze inni twierdzą, że rzeźby obecne w Göbekli Tepe wskazują na upadek komety, która miałaby uderzyć w Ziemię pod koniec epoki lodowcowej. Jeśli którakolwiek z tych koncepcji odpowiada prawdzie, wyjątkowy wiek Göbekli Tepe rzeczywiście czyniłby ją najstarszym znanym stanowiskiem astronomicznym na świecie.

Jednak twierdzenie o powiązaniu Göbekli Tepe z nocnym niebem zostały w dużej mierze odrzucone przez pierwszy zespół, który odkopał świątynię. Według należących do niego naukowców podczas gdy to stanowisko archeologiczne jest wyjątkowo dobrze zachowane, upływ czasu mógł łatwo zmienić położenie niektórych jego obiektów. Na przykład badania sugerują, że niektóre filary zostały usunięte i wykorzystane później w innym miejscu. Co więcej, przedstawiciele późniejszych cywilizacji obecnych na tym obszarze – a ostatnio także bardziej współcześni rolnicy – przestawiali fragmenty filarów, a nawet odłamywali ich kawałki.

Choć naukowcy starali się przywrócić filary Göbekli Tepe do ich pierwotnego położenia, oryginalny układ tych oszałamiających okrągłych monumentów pozostaje przedmiotem dyskusji. To sprawia, że współcześni archeolodzy nie mogą tak naprawdę powiedzieć, czy Göbekli Tepe ma jakiekolwiek astronomiczne znaczenie. Ale jest i inny, bardziej oczywisty potencjalny powód, by wątpić w to, że budynki te były kiedykolwiek ustawione względem gwiazd: istnieje duże prawdopodobieństwo, że mamy tu do czynienia z dawnymi konstrukcjami zadaszonymi, a już sam ten fakt ograniczyłby funkcję tego miejsca jako możliwego obserwatorium nieba.

Dla zespołu badającego Göbekli Tepe miejsce to jest tak czy inaczej zaskakujące. Archeolodzy podejrzewali do tej pory, że ludzie zaczęli budować złożone społeczeństwa i miasta czy okazałe, złożone budowle dopiero po wynalezieniu rolnictwa. Uważali też, że zaawansowane nurty religijne pojawiły się dopiero po obu tych skokach w rozwoju cywilizacyjnym. Tymczasem wiek Göbekli Tepe obala te teorie. Miejsce to znajduje się w samym sercu Żyznego Półksiężyca, regionu Bliskiego Wschodu historycznie uważanego za miejsce narodzin rolnictwa i pisma. Jednak ludność budująca Göbekli Tepe była społeczeństwem przedrolniczym – świątynia została wzniesiona zanim mieszkańcy tego regionu zaczęli uprawiać ziemię.

Na pierwszy rzut oka Göbekli Tepe wygląda jak zwykłe wzgórze. Naukowcy początkowo nie spodziewali się po nim zbyt wiele, gdy w latach sześćdziesiątych odkryto tu kilka skromnych dawnych kamiennych konstrukcji. Ale w 1994 roku, gdy Klaus Schmidt z Niemieckiego Instytutu Archeologicznego kończył prace wykopaliskowe w pobliskiej osadzie z epoki kamienia, zdecydował się ponownie zbadać wzgórze Göbekli Tepe. Ku swemu zdziwieniu zauważył, że kilka pozostałości znalezionych na powierzchni miało podobne elementy, co sugerowałoby, że pod spodem może być ich zakopanych o wiele więcej.

W kolejnych latach zdumiewająca skala tego odkrycia stała się jasna. Całe wzgórze zostało zbudowane przez ludzi. Cała jego powierzchnia skrywa dziesiątki struktur rozrzuconych na ogromnym obszarze. Ludzie, którzy zbudowali to miejsce, wznieśli duże, misternie zdobione kamienne kręgi, a następnie zakopali je w piasku.

Odkrycie to wstrząsnęło społecznością archeologów, ponieważ Göbekli Tepe nie mogło zostać zbudowane przez rolników. W tamtym okresie rolnictwo jeszcze tak naprawdę nie istniało. Poza tym w tych czasach, bez udomowionych zwierząt jucznych czy metalowych narzędzi, Göbekli Tepe musiałoby zostać zbudowane przy użyciu prymitywnych instrumentów i ludzkich rąk. Licząc sobie 12 000 lat, Göbekli Tepe wyprzedza najstarsze znane cywilizacje i budowle ludzkości. Jego rzeźby i megality zostały wycięte w skale tysiące lat przed 4500-letnimi piramidami w Egipcie, 5000-letnim Stonehenge w Anglii i 7000-letnią Nabta Playa, najstarszym znanym, potwierdzonym obserwatorium astronomicznym świata. Wiele dodatkowo wskazuje na to, że budowa niektórych części Göbekli Tepe mogła się rozpocząć już 14 000 lub 15 000 lat temu. Jakby tego było mało, nie ma dowodów sugerujących, że ludzie faktycznie mieszkali w tej osadzie. Nie odnaleziono tam żadnych pochówków ani widocznych domów.

Aby to lepiej zrozumieć, naukowcy przyjrzeli się pobliskiej wsi. Znaleźli ślady tego, że przez wieki przed pojawieniem się Göbekli Tepe łowcy-zbieracze z epoki kamiennej budowali tam małe, stałe osady, w których żyli wspólnie, dzieląc się zasobami. Jeśli to prawda, sama idea takiego dzielenia się mogła przyczynić się do powstania bardziej zaawansowanego społeczeństwa.

Ale dlaczego łowcy-zbieracze z tych okolicznych społeczności mieliby zbudować Göbekli Tepe? Odpowiedź na to pytanie pozostaje jedną z największych tajemnic archeologii. Do tej pory odkryto zresztą tylko garstkę gigantycznych, okrągłych i owalnych pomieszczeń w świątyni, ale badania dowodzą, że jest ich tam o wiele więcej, wciąż zakopanych pod ziemią. Większość z wieńczących Göbekli Tepe filarów zawiera ozdobne rzeźby zwierząt, takich jak węże, lisy, dziki, ptaki i inne stworzenia. Poszczególne „pokoje” mają również przypisany do siebie „temat” jednego zwierzęcia, przez co badacze zasugerowali, że starożytni łowcy-zbieracze byli tak zwanymi animalistami: wierzyli, że wszystkie żywe stworzenia mają dusze, i oddawali im cześć. Podczas gdy wiele filarów skupia się tylko na jednym zwierzęciu, inne rzeźby łączą je w bardziej złożone motywy.

Filar 43 jest tu być może najważniejszy. Ten urzekający monolit wydaje się zawierać w sobie rzeźbę dużego sępa, innych ptaków i skorpiona, oraz dodatkowe, abstrakcyjne symbole. Nie wiadomo do końca, jakie jest ich znaczenie – być może przedstawiają formy architektoniczne. Archeolodzy twierdzą, że rzeźby te są mistrzowskimi reliefami powtarzanymi na filarach wielokrotnie, co sugeruje pracę wyszkolonego rzemieślnika, który nie tylko wiedział, jak zwierzęta wyglądają, ale i posiadał techniczną zdolność do ich odtworzenia.

Choć archeolodzy, którzy spędzili dziesięciolecia na wykopaliskach w Göbekli Tepe, mogą nie być skłonni do śmiałych spekulacji na temat oryginalnego znaczenia filaru 43, nie powstrzymuje to przed tym innych. W 2017 roku zespół inżynierów-chemików trafił na pierwsze strony gazet na całym świecie, twierdząc, że był w stanie połączyć rzeźby zwierząt obecne na filarach Göbekli Tepe z pozycjami różnych grup gwiazd na ziemskim niebie sprzed wielu tysięcy lat. W artykule opublikowanym w czasopiśmie „Mediterranean Archaeology and Archaeometry” uczeni twierdzą, że tak zwany Kamień Sępa wyryty na filarze 43 jest datownikiem katastrofalnego uderzenia komety sprzed 13 000 lat. Pomysł ten cieszył się zresztą sporym zainteresowaniem, ponieważ naukowcy już wcześniej podejrzewali, że w tym czasie w Grenlandię mogła uderzyć kometa, potencjalnie rozpoczynając wówczas okres młodszego dryasu (ostatni zimny epizod ostatniego zlodowacenia).

Wygląda na to, że Göbekli Tepe było między innymi obserwatorium do monitorowania nocnego nieba – powiedział w komunikacie prasowym Martin Sweatman, inżynier chemik z Uniwersytetu w Edynburgu i główny autor pracyWydaje się, że jeden z jego filarów posłużył jako pomnik upamiętniający to niszczycielskie wydarzenie  prawdopodobnie najgorszy dzień w historii ludzkości od końca epoki lodowcowej.

Jednak zespół archeologów, którzy prowadzą stałe badania Göbekli Tepe, nie wierzą w to. Zakładanie tak długiej tradycji związanej z wiedzą na temat niepotwierdzonego (starożytnego) wydarzenia kosmicznego wydaje się niezwykle naciągane – wskazują w kolejnej publikacji, będącej odpowiedzią. Założenie, że asteryzmy [znane wzory gwiazd] są stabilne w czasie i znane tak długo w kulturach, nie jest przekonujące – dodają. – Jest natomiast wysoce nieprawdopodobne, by wcześni neolityczni myśliwi z Górnej Mezopotamii rozpoznawali dokładnie te same konstelacje niebieskie, które opisali starożytni egipscy, arabscy i greccy uczeni.

 

krater na Grenlandii

Na zdjęciu: Naukowcy od dawna debatują na tym, czy potężne uderzenie komety lub planetoidy spowodowało zmianę klimatu w epoce lodowcowej. Niedawno odkryto krater na Grenlandii, który może być potwierdzeniem tej teorii. Zdjęcie przedstawia topografię tego miejsca położonego na lodowcu Hiawatha, zmapowaną dzięki danym z radaru lotniczego (19972014, NASA; 2016 Alfred Wegener Institute). Czarne trójkąty i fioletowe kółka to wzniesione wierzchołki wokół krawędzi i środka krateru. Kropkowane czerwone linie i czarne kółka wskazują na miejsca dodatkowego pobierania próbek skalnych.
Źródło: Kjæer et al. / Science Advances.


Niemiecki archeolog Klaus Schmidt, który odkrył to stanowisko archeologiczne i kierował wykopaliskami, zmarł w 2014 roku. Pomimo tej straty zespół Schmidta kontynuuje trwające od dziesięcioleci wykopaliska w Göbekli Tepe, skupiając się na ustaleniu, kto i dlaczego zbudował to stanowisko. I choć nadal nie ma przekonujących dowodów na to, że zostało ono wzniesione jako miejsce obserwacji astronomicznych, nie oznacza to, że nic nowego nie wyjdzie na jaw. Być może najlepszy dowód połączenia Göbekli Tepe z gwiazdami jest nadal zakopany pod piaskiem.


Czytaj więcej:

 

 

Źródło: Astronomy.com

Opracowanie: Elżbieta Kuligowska

Na zdjęciu powyżej: Widok z lotu ptaka na Göbekli Tepe ujawnia rozległą przestrzeń stanowiska. Całe pokazane tu wzgórze zostało wykonane ludzkimi rękami ponad 10 000 lat temu. Źródło: Erhan Kücuk/German Archaeological Institute.

Reklama