Lutnia (Lira) to jeden z małych, ale charakterystycznych gwiazdozbiorów półkuli północnej, znany już w starożytności. W Polsce widoczna jest praktycznie od od wiosny aż do jesieni. To region nieba pełen ciekawych gwiazd i obiektów głębokiego nieba. Teraz, latem, warto spróbować je zaobserwować, także z pomocą przyrządów optycznych.
Jest to dość zwarta konstelacja, nazwana na cześć starożytnego greckiego instrumentu, liry, która przypominała harfę w kształcie litery „U”. Dla wielu obserwatorów nocnego nieba pojawienie się gwiazdozbioru jest znakiem dobrego okresu widoczności letniej Drogi Mlecznej. Mimo jej niewielkich rozmiarów w granicach tej konstelacji można znaleźć wiele różnego rodzaju obiektów – wszystkiego po trochu. Do obejrzenia części z nich niezbędny jest jednak teleskop lub przynajmniej lornetka.
Najjaśniejszą gwiazdą Lutni jest Wega, zarazem czwarta pod względem jasności gwiazda na nocnym niebie widzianym z Ziemi. Wiosną tego roku astronomowie znaleźli przesłanki za istnieniem gigantycznej i gorącej planety krążącej wokół tej gwiazdy. Wega znajduje się zaledwie 25 lat świetlnych od Ziemi i jest dwukrotnie większa pod względem masy niż Słońce. Wega jest gwiazdą typu A, większą, bardziej niebieską, młodszą i znacznie szybciej wirującą od niego. Okres rotacji Wegi to zaledwie 16 godzin, przez co jest ona silnie spłaszczona na biegunach i wybrzuszona na równiku.
Źródło:
Na zdjęciu: Wega jest najjaśniejszą gwiazdą w asteryzmie Trójkąta Letniego, który sygnalizuje "powrót" letniej Drogi Mlecznej. Źródło: Bob Kin
Od Wegi jest już stosunkowo blisko (~2 stopnie kątowe) do ciekawej gwiazdy węglowej T Lyrae. Tego typu gwiazdy węglowe to silnie wyewoluowane czerwone olbrzymy z atmosferami bogatymi w związki sadzy, które rozpraszają światło niebieskie i zielone oraz przepuszczają tylko cieplejsze kolory – przez co wyglądają jak silnie poczerwienione. Podobny proces powoduje, że Słońce staje się czerwone, gdy widzimy je przez dym z pożaru lasu. Gwiazda ta ma typ widmowy C8 i jest dodatkowo zmienna (w granicach 7,5 do 9,2 magnitudo). Leży daleko, bo w odległości około 2064 od Ziemi.
Na południowy wschód od niej widzimy jedną z galaktyk Lutni, spiralną NGC 6688. Przyda się do tego oczywiście teleskop, który pozwoli ujawnić jej wydłużony owal z gęstym obszarem centralnym i jasnym jądrem galaktycznym. W północnej części gwiazdozbioru, 7° na północny-północny wschód od Wegi, dostrzeżemy też interesującą parę galaktyk — NGC 6703 (11,3m) i NGC 6702 (12,2m). Jasne, gęste jądro NGC 6703 jest wyraźne nawet przy stosunkowo niewielkim powiększeniu. Nieco słabsza NGC 6702 subtelnie świeci w tym samym polu widzenia.
Lutnia zawiera najsłynniejszą gwiazdę wielokrotną na niebie, Epsilon 1,2 (ε 1,2) Lyrae, znanej też (szczególnie w literaturze angielskojęzycznej) pod nazwą Podwójnie Podwójna (Double Double). Bliźniacze gwiazdy są od siebie oddalone o 3,5 cala. Warto oglądać je z pomocą lornetki, są też jednocześnie jednym z najbardziej wymagających wyzwań na niebie dla oka nieuzbrojonego. Co ciekawe, obie te gwiazdy same w sobie są również podwójne. Epsilon 1 jest przy tym układem fizycznie podwójnym nieco tylko ciaśniejszym. W rzeczywistości obie pary gwiazd znajdują się bardzo daleko od siebie, w odległości około 10 000 jednostek astronomicznych, a okrążenie przez nie ich wspólnego środka ciężkości układu zajmuje co najmniej 400 000 lat. Ich składniki są z kolei oddalone od siebie o zbliżoną wartość, która wynosi średnio 200 jednostek astronomicznych, czyli średnią odległości Ziemia-Słońce w naszym układzie pomnożonej przez 200. Układ Epsilon-1 Lyrae tworzy biała gwiazda ciągu głównego typu widmowego A3 i żółto-biały karzeł. Składniki te obiegają wspólny środek mas w okresie około 1800 lat. Epsilon-2 Lyrae to białe gwiazdy ciągu głównego (typy widmowe A6 i A7. Gwiazdy te obiegają swój wspólny środek masy w ciągu aż 724 lat.
Zdjęcie przedstawia teleskopowy obraz gwiazdy Podwójnie Podwójnej w Lutni: na górze znajduje się układ Epsilon 1, na dole Epsilon 2. Źródło: Michael Boyle
W Lutni znajdują się także cztery gromady gwiazd, z których dwie można dostrzec już przez zwykłą lornetkę. Najłatwiej zaobserwować gromadę otwartą Delta Lyrae składającą się z 77 gwiazd zgrupowanych wokół gwiazdy Delta2 Lyrae, pomarańczowego olbrzyma typu M o temperaturze powierzchni około 3600 kelwinów, emitującego więcej energii niż 10 000 Słońc i leżącego w odległości około 900 lat świetlnych od Ziemi. W pobliżu tej gromady warto jeszcze odnaleźć na niebie (3,9° na północ) ładną gwiazdę podwójną Σ2431 (magnitudo 6,2 i 9,6, separacja „19”). Natomiast mniej więcej 4° na południowy wschód od Delty Lyrae znajdziemy nieco rozmytą plamkę gwiazd o średnicy 40′ i jasności 5,5 mag. To ASCC 101 (All-Sky Compiled Catalog). Na tę stosunkowo jasną gromadę otwartą składa się kilka ładnych łańcuchów gwiazd.
NGC 6743, mała gromada otwarta o jasności 8m, położona jest na południowy-wschód od gwiazdy γ Lyrae. Jej najjaśniejsza gwiazda znajduje się w pobliżu centrum gromady. Gromada znajduje się w odległości około 3624 lat świetlnych od nas, została odkryta przez Johna Herschela. Z kolei NGC 6791 to oszałamiająco bogata, ale słabo świecąca gromada położona niedaleko wschodniej granicy Liry. Przy większym powiększeniu teleskopowym pojawiają się w niej setki niezbyt jasnych gwiazd, w tym wiele zaledwie na granicy naszego widzenia. NGC 6791 jest jedną z najstarszych (liczy sobie około 8 miliardów lat) i najbardziej bogatych w metale oraz najbardziej masywnych gromad otwartych w Drodze Mlecznej.
Na zdjęciu: NGC 6791 i jej białe karły. Źródło:
Na zdjęciu: Osobliwa mgławica planetarna NGC 6765 (na profesjonalnym zdjęciu teleskopowym po lewej stronie oraz zdjęciu wykonanym15-calowym reflektorem – po prawej. Źródło: PanSTARRS DR1 (po lewej), Bob King
Kulista M56 to jedyna gromada kulista w Lirze. Znajdziemy ją w zakątku konstelacji, na północny zachód od gwiazdy podwójnej Albireo (Beta Cygni, druga pod względem jasności gwiazda w Łabędziu). W rzeczywistości znajduje się ona w odległości około 33 000 lat świetlnych od nas i ma średnicę 84 lat świetlnych. Gromada ta porusza się w przestrzeni wraz z inną, olbrzymią gromadą kulistą Omega Centauri (NGC 5139), która jest uważana za pozostałość po jądrze mniejszej galaktyki karłowatej, dawno temu wchłoniętej przez Drogę Mleczną, co sprawiło, że obie te gromady kuliste z zewnątrz zostały ostatecznie włączone do naszej galaktyki.
Na zdjęciu: Mgławica Pierścień z Teleskopu Hubble’a. Źródło:
Mgławica Pierścień (M57) to kolejny popularny obiekt do zaobserwowania przez teleskop. Aby dostrzec jej szczegóły, potrzeba jednak dość dużego powiększenia. Znajduje się w naszej Galaktyce i jest mgławicą planetarną leżącą w odległości około 2,3 tys. lat świetlnych od Ziemi, przy bardzo powoli zbliża się do nas. W rzeczywistości ma rozmiary rzędu 1,9 na 1,3 roku świetlnego. Jej centralna gwiazda jest białym karłem, pozostałością po dawnej gwieździe ciągu głównego podobnej do Słońca, która odrzuciła na etapie ewolucji czerwonego olbrzyma swe zewnętrzne warstwy. Biały karzeł będzie świecił jeszcze przez kilka miliardów lat, zanim ostatecznie wystygnie i stanie się czarnym karłem.
Czytaj więcej:
Źródło: Skyandtelescope.org
Opracowanie: Elżbieta Kuligowska
Na ilustracji: NGC 6791 jest jednym z najwspanialszych obiektów głębokiego nieba w Lirze. Gromada jest domem dla prawie 400 „słońc” i znajduje się blisko 13300 lat świetlnych od nas. Źródło: PanSTARRS DR1/Aladin Sky Atlas
