Ludzkość od początku swojego istnienia patrzy w gwiazdy, często próbując sprowadzić je na Ziemię. Od malowideł jaskiniowych i ustnych opowieści po zegary astronomiczne i astrolabium – przez tysiące lat na wiele sposobów próbowaliśmy uchwycić i zrozumieć Wszechświat. Sto lat temu, 7 maja 1925 r., jeden wynalazek całkowicie zrewolucjonizował sposób, w jaki dzielimy się naszą wiedzą astronomiczną.
Tego dnia w Deutsches Museum w Monachium otwarto pierwsze planetarium na świecie, dając publiczności zupełnie nową możliwość zaangażowania się w astronomię w przystępny i wciągający sposób.
Ich oryginalny model projektora, który po raz pierwszy zaprezentowano około 18 miesięcy wcześniej w niemieckim mieście Jena, zilustrował ruch 4500 gwiazd wraz ze Słońcem, Księżycem i planetami. W tamtym czasie nie było zbyt wielu treści, w które można by się zagłębić poza tymi obiektami - astronomowie nie odkryli jeszcze żadnej planety poza Układem Słonecznym i dopiero zaczynali zdawać sobie sprawę, że nasza Galaktyka jest tylko jedną z wielu! Od tego czasu dokonano wielu innych odkryć i wiele się zmieniło w ponad 4000 planetariach działających obecnie na całym świecie.
Pierwszy model projektora do planetarium firmy Zeiss w Jenie w Niemczech. Źródło: Deutsches Museum (CC-BY-SA 4.0)
Co takiego jest w planetarium, że sto lat później wciąż tu wracamy i jak mogą wyglądać za kolejne 100 lat?
Według Tanii Johnston, dyrektorki ESO Supernova Planetarium and Visitor Centre, ludzie uwielbiają planetaria, ponieważ nie mogą znaleźć takiego doświadczenia nigdzie indziej. To jest czynnik wow — mówi. To okazja, aby przyciągnąć uwagę ludzi, po prostu dlatego, że to niesamowite móc zobaczyć Wszechświat wokół siebie.
Ze względu na cyfrową naturę większości nowoczesnych planetariów, takich jak ESO Supernova czy Planetarium CNK (lub kopuł LED, takich jak Las Vegas Sphere), nie ma już ograniczeń co do treści, które mogą one pokazywać. Istnieje też wiele darmowych programów i dostępnych pokazów typu full-dome, od tematów dotyczących zanieczyszczenia światłem, aż po życie dinozaurów.
Ulubione programy Tanii to te, które są dostępne bezpłatnie i produkowane przez ESO, i które często obejmują przybliżanie odległych galaktyk: No wiecie, całkiem fajnie jest latać po Wszechświecie.
W miejscach na całym świecie, gdzie trudno jest zobaczyć nocne niebo, planetaria okazały się bardzo skutecznym narzędziem. Jak mówi Sofía Otero, ESO Outreach Officer w Chile, tutaj w Santiago nie widać już żadnych gwiazd... niebo jest tak zanieczyszczone światłem, że rzadko można zobaczyć więcej niż pięć obiektów. To przygnębiające, biorąc pod uwagę, że Chile jest jednym z najciemniejszych miejsc na świecie. Opowiada, jak jej 19-letnia córka była zaskoczona, gdy dowiedziała się, że zanieczyszczenie światłem kryje więcej gwiazd. My [społeczność naukowa] bierzemy tę wiedzę za pewnik... Można zrozumieć, że inni nie zdają sobie sprawy, że można zobaczyć gwiazdy, jeśli po prostu zgasi się światło — mówi Sofía.
W ramach swojej pracy Sofía miała okazję wspierać planetaria w Santiago i okolicach, prezentując pokazy, które zawierają informacje o ESO i o ich lokalnym niebie. Na planetariach spoczywa obowiązek promowania ciemnego nieba – mówi, opisując jedną z projekcji, która pokazuje, jak by wyglądało niebo nad miastem Santiago, gdyby nie było zanieczyszczeń światłem.
Widok ciemnego nieba nad teleskopem VLT (Very Large Telescope) w północnym Chile, z Drogą Mleczną przebiegającą dokładnie nad głową. Źródło: ESO/Y. Beletsky
Dla Tanii i ESO Supernova przyszłość planetariów staje się coraz bardziej inkluzywna. Naprawdę chcę w dalszym ciągu poprawiać dostępność naszego planetarium – mówi, wspominając o innych planetariach, które wprowadziły takie rozwiązania, jak tłumacze języka migowego lub technologie haptyczne symulujące wrażenia dotykowe. Aby stworzyć bardziej dostępne planetarium, dba o utrzymanie kontaktu z szerszą społecznością i ludźmi pracującymi w planetariach na całym świecie. Praca w planetarium jest naprawdę fajna, a społeczność jest cudowna. Oni [planetarianie] są po prostu pasjonatami tego, co robią.
Możemy też zauważyć, że rola planetariów się zmienia. Jako przestrzenie, które nadal inspirują ludzi, posiadają więcej możliwości ich wykorzystania w sposób, którego nie można było się spodziewać w 1925 r. Dorastałam z myślą, że planetaria są tylko dla gwiazd — mówi Sofia — a teraz są to gwiazdy i coś więcej. To muzyka, kultura, miejsce spotkań.
Gorąco zachęcamy do odwiedzenia planetariów w Polsce i zagranicą, aby spojrzeć w niebo z nowej perspektywy, przeżyć niezwykłą podróż przez Układ Słoneczny, zobaczyć narodziny gwiazd, odkryć tajemnice czarnych dziur i wiele, wiele więcej!
Więcej informacji:
- Ogólnoświatowa baza planetariów
- Baza filmów ESO na kopułę planetarium
- Oficjalna strona 100-lecia planetarium
Opracowanie: Magda Maszewska
Źródło: 100 years of planetaria - Sharing knowledge about the Universe
Na ilustracji: Zwiedzający podróżujący przez kosmos na pokazie w planetarium ESO Supernova. Źródło: ESO/P. Horálek
