W niedzielę 18 października 2020 r. zmarł Pan Profesor Jan Hanasz (86 lat) – polski astronom, absolwent UMK w Toruniu, pracownik CAMK PAN oraz CBK PAN w Toruniu, jeden z bohaterów toruńskiej podziemnej "Solidarności", członek Międzynarodowej Unii Astronomicznej (IAU), Amerykańskiej Unii Geofizycznej (AGU), Polskiego Towarzystwa Astronomicznego (PTA) oraz Komitetu Badań Kosmicznych i Satelitarnych PAN. Jego pasją była radioastronomia.
Jan Bolesław Hanasz urodził się w Poznaniu 29 lipca 1934 r. Na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu skończył kierunek astronomia (1955 r.), w latach 1955–1994 był pracownikiem naukowym Zakładu Astronomii PAN (od 1976 r. Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika PAN) w Toruniu, w latach 1981–1985 kierował Pracownią Astrofizyki. W 1981 r. otrzymał tytuł doktora habilitowanego, a w 2007 r. tytuł profesora. Od 1994 r. był pracownikiem Centrum Badań Kosmicznych PAN w Toruniu.
W 1963 r. obronił doktorat z fizyki gwiazd. Ale wkrótce po obronie zajął się tym, co stało się pasją jego życia – radioastronomią. W latach 1964–1966 przebywa na stypendium w Australii (Division of Radiophysics C.S.I.R.O. w Sydney), w jednym z najlepszych w owym czasie ośrodków radioastronomicznych na świecie. Po powrocie do Polski zajmuje się radiowymi obserwacjami Słońca.
Wkrótce okazało się to dla niego za mało i zaczął organizować konstrukcję radiospektrografu przeznaczonego do umieszczenia na sztucznym satelicie Ziemi. Ten pierwszy polski eksperyment satelitarny nazwany Interkosmos-Kopernik 500 znalazł się na orbicie w 1973 r. Radiospektograf pracował w zakresie 0.6–6.0 MHz. Jednym z jego pierwszych odkryć było zaobserwowanie tzw. modów Bernsteina w jonosferze Ziemi, kolejnym wykrycie polaryzacji promieniowania radiowego niektórych wybuchów słonecznego promieniowania hektometrowego (III typu). Udało się również pomierzyć średnice źródeł wspomnianego promieniowania słonecznego. Jednak ze względu na niską orbitę satelita żył zaledwie kilka miesięcy. Był to chyba pierwszy eksperyment w ramach Interkosmosu, którego dane zapisywane były na taśmie magnetycznej. Nieocenioną pomoc w ich opracowaniu i wizualizacji okazali wówczas dwaj młodzi naukowcy: Marek Banaszkiewicz i Krzysztof Stasiewicz.
Kolejnym, znacznie bardziej skomplikowanym eksperymentem również kierowanym przez Pana Profesora Hanasza, był wystrzelony w 1996 r. w ramach misji Interball-2 radiospektropolarymetr POLRAD. Tym razem był on poświęcony przede wszystkim badaniom tzw. Kilometrowego Promieniowania Radiowego Ziemi (AKR) powstającego w polarnych obszarach magnetosfery ziemskiej (2000–20000 km nad powierzchnią Ziemi). Tutaj Pan Profesor Hanasz współpracował już nie tylko z kolegami z Rosji, ale przede wszystkim z grupami z Francji mającymi duże doświadczenie w analizie AKR m.in. w ramach szwedzkiej misji VIKING, a potem z naukowcami z University of Iowa – do dziś monopolistami światowymi w dziedzinie badań radiowych Układu Słonecznego. Przyrząd sprawdził się znakomicie, a jego dane są wykorzystywane do dziś. Niektóre wyniki to np. solidna, statystyczna analiza polaryzacji AKR jak i wykazanie, że AKR rzeczywiście jest spolaryzowane kołowo, a składowa liniowa jeśli istnieje to jest praktycznie zaniedbywalna. Podobne pomiary zostały wykonane dwa lata później w ramach misji CASSINI. Kolejne odkrycie to związek pulsacji AKR z rezonansami linii sił pola magnetycznego (FLR) czy wykazanie z wykorzystaniem tylko jednego satelity silnej kierunkowości AKR (wiązki promieniowania styczne do owalu). Robert Mutel z innymi w swojej klasycznej już pracy zrobił to wcześniej, ale z wykorzystaniem czterech satelitów misji CLUSTER jako interferometru. Zresztą krótko po tym przyjechał do Polski i spotkał się z Panem Profesorem Hanaszem i współpracownikami.
Pan Profesor Hanasz był członkiem Międzynarodowej Unii Astronomicznej (IAU), Amerykańskiej Unii Geofizycznej (AGU), Polskiego Towarzystwa Astronomicznego (PTA) oraz Komitetu Badań Kosmicznych i Satelitarnych PAN.
Drugą jego pasją było zaangażowanie społeczne. Uwidoczniło się ono w ciemnych latach stanu wojennego, kiedy Pan Profesor Hanasz przez pewien okres faktycznie kierował podziemną Solidarnością w Toruniu (m.in. w latach 1982–1984 kierował Regionalną Komisją Wykonawczą NSZZ „Solidarność”). Jednak najbardziej znany epizod związany jest z powstaniem toruńskiego Radia i Telewizji „Solidarność” – radio korzystało m.in. z nadajników podwieszanych na balonach – miało zasięg do 40 km. Największe wrażenie wywołało jednak nałożenie na obraz telewizji haseł związanych z bojkotem zbliżających się wyborów (na dole ekranu widzowie mogli przeczytać: Dość podwyżek cen, kłamstw, represji, Bojkot wyborów naszym obowiązkiem). Po drugiej takiej emisji został aresztowany wraz ze współpracownikami. Było to we wrześniu 1985 r. W styczniu 1986 r został skazany na 1,5 roku pozbawienia wolności w zawieszeniu na 3 lata. W dodatku został wyrzucony z pracy – był wówczas kierownikiem Pracowni Astrofizyki Centrum Astronomicznego Mikołaja Kopernika działającego przy Polskiej Akademii Nauk. Po wyjściu z aresztu wrócił do pracy naukowej na niższym stanowisku. Miał zakaz wyjazdów zagranicznych. Dziesięć lat później wystartował Interball-2. Z działalności podziemnej Pan Profesor nie zrezygnował aż do wyborów czerwcowych 1989 r.
Pan Profesor Hanasz przez wiele lat był zaangażowany w działalność fundacji POLCUL nagradzającej inicjatywy związane ze społeczeństwem obywatelskim. W 2009 r. został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za „za wybitne zasługi w działalności na rzecz przemian demokratycznych w Polsce, za osiągnięcia w podejmowanej z pożytkiem dla kraju pracy zawodowej i społecznej”, a w 2017 r. Krzyżem Wolności i Solidarności. Od 2016 r, jest honorowym obywatelem Torunia.
Pan Profesor Jan Hanasz był dobrym, życzliwym i pogodnym człowiekiem. Wielu spośród nas dużo mu zawdzięcza. Trudno jest się pogodzić z jego odejściem...
Warto przypomnieć, że postać Pana Profesora Jana Hanasza pojawia się w trzech odcinkach „Astronomii niepodległej” (odcinki o Piwnicach, o CBK PAN i o CAMK), w kontekście „Telewizji Solidarność” i satelity „Kopernik 500”. W programie zostały wykorzystane fragmenty filmu Marcina Gładycha pt. „Hakerzy wolności", gdzie występował Pan Profesor Jan Hanasz.
Oto odcinek "Astronomii niepodległej" o toruńskim obserwatorium, w którym przedstawiony jej wątek opozycyjnej działalności w "Solidarności" z udziałem Jana Hanasza (minuta 16:14):
Na zdjęciu: Wizyta profesora Bertila Lindblada (stoi w środku wpatrzony w budowaną antenę paraboliczną (RT-2) zdolną odebrać promieniowanie Słońca spokojnego) w obserwatorium w Piwnicach w czerwcu 1959 roku. Ten szwedzki astronom, w uznaniu zasług dla toruńskiego obserwatorium, otrzymał wówczas pierwszy doktorat honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Z prawej strony dr Jan Hanasz opisuje Lindbladowi konstrukcję. Z lewej strony prof. Wilhelmina Iwanowska (kierownik obserwatorium) i żona prof. Lindblada.
Źródło: CB PAN, Encyklopedia Solidarności, Wikipedia.pl,
Oprac. Paweł Z. Grochowalski
