Owen Gingerich (1930-2023)

Owen Gingerich ukończył studia na Uniwersytecie Harvarda, w 1962 uzyskał tam tytuł doktora. Początkowo zajmował się astrofizyką, ale z czasem większą uwagę poświęcił historii astronomii. W latach 50. XX wieku zajął się na przykład biografią i dokonaniami naukowymi samego Charles’a Messiera, a co więcej, na bazie jego zachowanych listów dodał do Katalogu Messiera brakujące obiekty: M 108 i M 109.

Profesor Gingerich prowadził też obszerne badania nad pracami Jana Keplera i samego Mikołaja Kopernika. W przypadku tego drugiego studia nad tzw. marginaliami umieszczonymi w I i II wydaniu De revolutionibus orbium coelestium zajęły mu blisko 30 lat. Wyniki tych prac Gingerich opublikował w swojej prawdopodobnie najbardziej znanej książce – An annotated census of Copernicus' De Revolutionibus (1543 r.).

Gingerich jako członek społeczności akademickiej wykładał astronomię na Uniwersytecie Harvarda. Wykłady zyskały sławę dzięki jego dość niekonwencjonalnym pomysłom, takim jak wystrzelenie się z sali wykładowej przy użyciu gaśnicy pożarowej, aby zademonstrować trzecią zasadę dynamiki Newtona, czy przebranie się za szesnastowiecznego studenta. W 1984 roku został uhonorowany nagrodą Harvard-Radcliffe Phi Beta Kappa za doskonałość w nauczaniu. W swojej karierze był związany z Obserwatorium Astrofizycznym Smithsonian, zajmował też wysokie stanowiska w Międzynarodowej Unii Astronomicznej, Amerykańskim Towarzystwie Filozoficznym, Amerykańskiej Akademii Nauki i Sztuki oraz wielu innych prestiżowych organizacjach na całym świecie. Pełnił funkcję przewodniczącego Komitetu Definicji Planet Międzynarodowej Unii Astronomicznej, którego zadaniem było zaktualizowanie definicji planet na podstawie najnowszych odkryć, takich jak planetoida Eris. Siedmioosobowy komitet opracował wówczas definicję planety, która zachowywała status Plutona, wymagając jedynie, aby planeta była (1) wystarczająco duża, aby utrzymać równowagę hydrostatyczną (prawie kulisty kształt) i (2) krążyła wokół gwiazdy, ale sama nie była gwiazdą. Propozycja ta została skrytykowana przez wielu wówczas obecnych, za osłabienie znaczenia terminu „planeta". Ostateczna definicja przyjęta przez IAU miała więc dodany dodatkowy wymóg, że ciało takie musi oczyścić swoje sąsiedztwo ze wszystkich innych dużych obiektów, z czego Gingerich, co ciekawe, według relacji nie był wcale zadowolony.

Poza własnymi badaniami i pracą dydaktyczną profesor Gingerich wiele pisał – jest autorem licznych książek na temat historii astronomii. W 1959 roku, w rozdziale II książki Lunatycy, zatytułowanym System Kopernika, Arthur Koestler stwierdził: Książka, której nikt nie czytał - "Obroty sfer niebieskich" - jest najgorszym bestsellerem wszech czasów. Po przeczytaniu tych słów, a także dokładnie opisanego egzemplarza dzieła Kopernika, należącego wcześniej do Erasmusa Reinholda, szesnastowiecznego niemieckiego astronoma, który pracował na Uniwersytecie w Wittenberdze wkrótce po śmierci samego Kopernika, Gingerich poczuł silną potrzebę weryfikacji stwierdzenia Koestlera i zbadania, kto naprawdę posiadał i studiował pierwsze dwa wydania De revolutionibus, opublikowane odpowiednio w 1543 i 1566 roku w Norymberdze i Bazylei. Na podstawie samych tylko adnotacji na marginesach tych wydań odkrył następnie, że dzieło Kopernika było jednak powszechnie czytane. Gingerich udokumentował również, gdzie i w jaki sposób książka została... ocenzurowana. W dużej mierze właśnie dzięki jego pracy De revolutionibus zostało zbadane i skatalogowane lepiej niż jakikolwiek inny tekst historyczny w wydaniu pierwszym (z wyjątkiem oryginalnej Biblii Gutenberga). Swoje badania dzieła Kopernika Owen Gingerich opublikował w książce zatytułowanej The Book Nobody Read (Książka, której nikt nie przeczytał) w 2004 roku. Warto dodać, że te obszerne studia przyniosły mu ostatecznie polski rządowy Order Zasługi w 1981 roku – za szczególny wkład w badania nad Mikołajem Kopernikiem.

Gingerich napisał łącznie ponad 20 książek o historii nauki i opublikował ponad 500 artykułów naukowych i recenzji. Drukiem ukazały się także dwie antologie jego esejów, The Great Copernicus Chase and Other Adventures in Astronomical History (Cambridge University Press) i The Eye of Heaven („Oko nieba”): Ptolemeusz, Kopernik, Kepler, wydane w ramach serii Amerykańskiego Instytutu Fizyki Masters of Modern Physics.

Jako historyk nauki profesor Gingerich jest dziś wspominany w kategoriach wybitnego specjalisty, będącego istnym źródłem wiedzy, którą w dodatku bardzo lubił się dzielić. Był w stanie udzielić szczegółowej odpowiedzi na niemal dowolne pytanie na temat Kopernika, Galileusza, Keplera czy Tychona Brahe, i zawsze znajdował na to czas...

Okładka książki Gingerucha - Census