Deimos jest dwa razy mniejszy od Fobosa, drugiego z marsjańskich księżyców, jednak został odkryty jako pierwszy.  Podobnie jak swój większy brat, najprawdopodobniej jest przechwyconą przez Marsa planetoidą. Posiada na swojej powierzchni wiele kraterów, jednak tylko dwa z nich zostały nazwane. Ich nazwy upamiętniają dwóch pisarzy, którzy ponad sto lat przed odkryciem Deimosa i Fobosa opisali istnienie dwóch marsjańskich księżyców w swoich dziełach z gatunku fantastyki.

Zdjęcie Deimosa wykonane przez MRO (21 lutego 2009 r.). Źródło: NASA/JPL-Caltech/University of Arizona.

Deimos odkryty został rankiem 12 sierpnia 1877 r. w waszyngtońskim Obserwatorium Marynarki Wojennej przez Asapha Halla, który kilka dni później odkrył również Fobosa. Odkrycie było możliwe dzięki zastosowaniu największego ówcześnie teleskopu, którym był 66 centymetrowy refraktor.
Otrzymał nazwę po Dejmosie, bogu z mitologii greckiej uosabiającemu trwogę, który wraz z Fobosem  towarzyszył swojemu ojcu Aresowi (Marsowi) podczas bitew.

Asaph Hall. Zdjęcie wykonane w 1899 r. Źródło: USNO.

Porusza się po niemal kołowej orbicie oddalonej o 23,5 tysiąca kilometrów od środka swojej macierzystej planety. Okrążenie Marsa zajmuje mu nieco ponad 30 godzin, tj. więcej niż obrót planety wokół własnej osi. Z tego powodu różni się od Fobosa, bowiem wschodzi „normalnie”, tj. na wschodzie i zachodzi na zachodzie. Ze względu na swoje małe rozmiary, obserwator stojący na równiku Marsa widziałby go jako obiekt przypominający gwiazdę. W okresie swojej maksymalnej jasności przypominałby Wenus widzianą z Ziemi. Jego mały rozmiar wpływa również, na brak zaćmień Słońca przez Deimosa. Z powierzchni czerwonej planety zjawisko to bardziej przypomina tranzyt niż zaćmienie. Deimos, podobnie jak Fobos, jest niewidoczny z obszarów podbiegunowych Marsa.

Tranzyt Deimosa na tle tarczy słonecznej. Zdjęcie wykonane przez Łazik Opportunity 4 marca 2004 r. Źródło: NASA/JPL/Cornell.

Oba marsjańskie księżyce budową przypominają planetoidy. Złożone są głównie ze skał bogatych w węgiel, a ich powierzchnia usiana jest kraterami. Oba mają również bardzo niskie albedo. Deimos jednak różni się od swojego kompana. Jego rozmiary wynoszą 15 na 11 kilometrów, tj. jest dwukrotnie mniejszy, a jego regolitowa  powierzchnia jest wyraźnie gładsza niż powierzchnia Fobosa. Dwa największe kratery Swift i Voltaire, są jedynymi kraterami na Deimosie posiadającymi swoje własne nazwy.  Upamiętniają one Jonathana Swifta i Woltera, którzy opisali w swoich dziełach odpowiednio w 1726 i 1750 r. fakt posiadania przez Marsa dwóch księżyców. Zarówno Przygody Guliwera Swifta jak i Mikromegas Woltera, są utworami z zakresu fantastyki, a więc zawarte w nich wzmianki o księżycach Marsa były czystym przypuszczeniem, opartym prawdopodobnie na ówczesnych kalkulacjach.

Porównanie rozmiarów Fobosa (na górze) i Deimosa (na dole). Źródło: NASA.

Eksploracja Deimosa związana jest z misjami badawczymi Marsa i Fobosa. Fotografie oraz dane dotyczące jego właściwości pochodzą właśnie dzięki tym programom (przeczytaj w części poświęconej eksploracji Fobosa).
Pod koniec lat 90 ubiegłego wieku, planowana misja Aladdin, mająca na celu zebranie próbek gruntu z obu księżyców Marsa nie doszła do skutku. Zamiast niej wysłano sondę MESSENGER na Merkurego. Obecnie planowane są inne misje badawcze na Deimosa i Fobosa, jednak ostateczna decyzja o ich realizacji jeszcze nie zapadła. Jeśli plany wejdą w życie, najwcześniej za 6 lat będziemy świadkami kolejnego etapu w badaniach nad księżycami Marsa.

Zdjęcie Deimosa wykonane przez sondę Viking 2 (5 października 1977 r.). Źródło: NASA.

Ciekawostki:

• V.G. Perminov radziecki konstruktor statków kosmicznych wysunął przypuszczenie, że Jonathan Swift dowiedział się o dwóch marsjańskich księżycach dzięki odnalezieniu i rozszyfrowaniu materiałów, które Marsjanie zostawili na Ziemi.
• Okres od wschodu do zachodu Deimosa na powierzchni Marsa trwa 2,7 dnia
• Istnieje możliwość dostrzeżenia Deimosa i Fobosa za pomocą teleskopów amatorskich. Największą przeszkodą obserwacyjną jest jednak blask samego Marsa.
• Pomysłodawcą obowiązujących nazw księżyców Marsa był Henry George Madan, żyjący w latach 1838-1901. Był on blisko spokrewniony ze słynną Venetią Burden, która zaproponowała nazwę Pluton dla nowoodkrytej w 1930 r. planety. Burden była wnuczką brata Madana.
• Deimos był często wykorzystywany jako miejsce akcji w grach komputerowych oraz  literaturze scince fiction (jednak ustępował pod tym względem Fobosowi).  

Grzegorz Iwanicki