1 lipca 2021 r. minęło trzydzieści lat odkąd Polska została pełnoprawnym członkiem Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych CERN. Regularną współpracę z CERN prowadzi obecnie około 10 polskich uczelni i instytutów badawczych, a w mniejszym zakresie współpracuje kilka innych podmiotów. Z CERN aktualnie związanych jest ok. 550 Polaków, w tym ok. 80 osób zatrudnionych w CERN na etatach, 170 osób to różnego typu stypendyści i studenci z Polski, a pozostałe około 300 osób stanowią polscy użytkownicy CERN zatrudnieni w krajowych instytucjach.
Trzydzieści lat temu, 1 lipca 1991 r. Polska zyskała status pełnoprawnego członka Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych CERN. CERN został założony w 1954 r. przez 12 krajów Europy Zachodniej, aby prowadzić badania podstawowe w dziedzinie fizyki wyłącznie w celach pokojowych. Naukowcy zgłębiają tam najbardziej podstawowe prawa przyrody na poziomie najmniejszych składników budowy materii i ich oddziaływań. Zlokalizowany pod Genewą, stale rozbudowywany kompleks akceleratorów i laboratoriów CERN, tworzy od początków swego istnienia najpotężniejszy ośrodek badawczy na Ziemi. Polscy naukowcy współpracowali z nim od końca lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Od roku 1963 Polska posiadała status kraju obserwatora, ale względy polityczne po naszej stronie nie pozwalały nam na uzyskanie pełnego członkostwa. Stało się to możliwe dopiero po rozpadzie bloku komunistycznego. Umowę akcesyjną ratyfikował w 1991 r. prezydent Lech Wałęsa.
Polskie grupy badawcze wchodzą obecnie w skład międzynarodowych zespołów wszystkich wielkich eksperymentów prowadzonych przy Wielkim Zderzaczu Hadronów LHC i wielu mniejszych przedsięwzięć naukowych związanych m.in. z badaniem struktury nukleonów i badaniem antymaterii – mówi profesor Tadeusz Lesiak, przedstawiciel polskich naukowców w Radzie CERN. Silną reprezentację stanowią także polscy fizycy-teoretycy wspomagający eksperymentatorów zaawansowanymi obliczeniami i rozwijający nowe modele teoretyczne próbujące uporządkować obraz świata wyłaniający się z bogatych danych doświadczalnych. Polacy brali także udział w tworzeniu aparatury badawczej pracującej w ośrodku, a polskie ośrodki obliczeniowe biorą udział w gromadzeniu i przetwarzaniu danych uzyskiwanych w eksperymentach.
Z CERN związanych jest obecnie około 550 Polaków, w tym ok. 80 osób zatrudnionych w CERN na etatach, 170 osób to różnego typu stypendyści i studenci z Polski, a pozostałe około 300 osób stanowią polscy użytkownicy CERN zatrudnieni w krajowych instytucjach.
Znaczenie współpracy z CERN dla polskiej nauki jest nie do przecenienia – przekonuje dr Dariusz Drewniak, radca generalny w Departamencie Innowacji i Rozwoju w Ministerstwie Edukacji i Nauki, delegat rządu RP do Rady CERN. W CERN działa najbardziej zaawansowana aparatura badawcza na świecie, pracują najtęższe umysły, rodzą się idee i technologie, znajdowane są odpowiedzi na najbardziej fundamentalne pytania dotyczące praw przyrody. W takim miejscu po prostu muszą być także nasi uczeni, nasi najlepsi studenci. Członkostwo w CERN to także szansa dla polskich firm na kontrakty związane z najnowszymi technologiami. Przez minione 30 lat wiele z nich z tej szansy skorzystało. Organizowane były również misje gospodarcze firm zainteresowanych współpracą z CERN (ostatnia w 2019 r.).
Obecnie regularną współpracę z CERN prowadzi około 10 polskich uczelni i instytutów badawczych, a w mniejszym zakresie współpracuje kilka innych podmiotów. Do CERN wyjeżdżały także liczne grupy polskich nauczycieli fizyki, a polscy uczniowie co roku uczestniczą zdalnie w międzynarodowych warsztatach organizowanych przez CERN. Polskie firmy zrealizowały dostawy towarów i usług, których wartość w okresie 30 lat wyniosła ponad pół miliarda złotych.
Polskie uczelnie i instytuty współpracujące z CERN (lista alfabetyczna)
- AGH – Akademia Górniczo-Hutnicza
- IFJ – Instytutu Fizyki Jądrowej PAN
- IF – Instytut Fizyki PAN
- IFPiLM – Instytut Fizyki Plazmy i Laserowej Mikrosyntezy
- ITME – Instytut Technologii Materiałów Elektronicznych
- NCBJ – Narodowe Centrum Badań Jądrowych
- PK – Politechnika Krakowska
- PŁ – Politechnika Łódzka
- PP – Politechnika Poznańska
- PW – Politechnika Warszawska
- PWr – Politechnika Wrocławska
- UAM – Uniwersytet Adama Mickiewicza
- UJ – Uniwersytet Jagielloński
- UJK – Uniwersytet Jana Kochanowskiego
- UMK – Uniwersytet Mikołaja Kopernika
- UŁ – Uniwersytet Łódzki
- UŚ – Uniwersytet Śląski
- UW – Uniwersytet Warszawski
- UWr – Uniwersytet Wrocławski
Foto: Podniesienie polskiej flagi w CERN 21 czerwca 1991 r. Od lewej stoją: Christopher Llewelyn-Smith, Dyrektor elekt CERN; Sir William Mitchell, Przewodniczący Rady CERN; Carlo Rubbia, Dyrektor Generalny CERN; Prof. Roman Żelazny, prezes Państwowej Agencji Atomistyki; Pan Stanisław Przygodzki, stały przedstawiciel Polski przy ONZ w Genewie; Prof. Ryszard Sosnowski, przedstawiciel Polski przy Radzie CERN; Pan Jerzy Knapik, dyrektor Współpracy z Zagranicą Państwowej Agencji Atomistyki; Pan Dariusz Grabowski, pierwszy sekretarz Stałego Przedstawicielstwa Polski przy ONZ w Genewie (Źródło: CERN).
Informacje uzupełniające
W CERN wykonano badania, których wynikiem były odkrycia nagrodzone kilkoma nagrodami Nobla. Najbardziej spektakularne związane są z modelem standardowym oddziaływań fundamentalnych: eksperymentalne potwierdzenie hipotez o istnieniu bozonów W i Z przenoszących oddziaływania elektro-słabe oraz potwierdzenie istnienia cząstki Higgsa. W CERN, na potrzeby naukowców opracowano szereg technologii, które zmieniły nasze życie codzienne. Najważniejszą z nich było opracowanie protokołów wymiany informacji, będących podstawą dzisiejszego Internetu. CERN jest finansowany ze składek krajów członkowskich proporcjonalnych do ich PKB. Stosuje też mechanizmy zamówień publicznych mające zapewnić, by struktura finansowa dostaw z poszczególnych 23 krajów członkowskich była zbliżona do ich procentowego wkładu do budżetu.
Więcej informacji na temat polskiego udziału w badaniach CERN można znaleźć na okolicznościowej stronie przygotowanej wspólnie przez środowisko polskich uczonych.
NCBJ w CERN
Grupy badawcze i uczeni NCBJ uczestniczą w eksperymentach przy LHC – CMS, LHCb i ALICE – a także w eksperymantach COMPASS, NA61/Shine i GBAR. Biorą też udział w przygotowywaniu nowych doświadczeń. Centrum Informatyczne Świerk jest wezłem obliczeniowym Tier2 dla eksperymentu LHCb, a pretenduje do roli Tier1. NCBJ dostarczył do CERN istotne elementy struktur przyspieszających nowego akceleratora Linac4 oraz akcelerator do eksperymentu GBAR. Nasi naukowcy uczestniczyli w przygotowaniu i realizacji programu wizyt polskich nauczycieli w CERN oraz w organizacji międzynarodowych warsztatów dla uczniów.
Źródło: NCBJ
Oprac. Paweł Z. Grochowalski
