Choć dłuższe noce cieszą obserwatorów nieba, wieloletnia praktyka obserwacyjna pokazuje nam, że niestety częste jesienne zachmurzenia uniemożliwiają podziwianie nocnego nieba pełnego gwiazd. Ponadto musimy się znów przyzwyczaić, szczególnie przez pierwszy tydzień miesiąca, do październikowej zmiany czasu. Za dnia interesować nas będzie przede wszystkim Słońce, które nie próżnuje i podąża zdecydowanie do maksimum swojego 25 cyklu aktywności, które przewidywane jest przez heliofizyków na początek 2025 roku.
Słońce
Widoma deklinacja naszej gwiazdy systematycznie maleje, a w związku z tym długość dnia na półkuli północnej stale się skraca, zaś na południowej wydłuża – tam teraz jest upragniona wiosna. W listopadzie w Małopolsce ubędzie dnia "tylko" o 80 minut; z 9 godz. 47 minut w pierwszym dniu do 8 godz. 27 minut ostatniego dnia miesiąca. W dniu Wszystkich Świętych Słońce wschodzi o godz. 6.30, a zachodzi o godz. 16.17. Natomiast ostatniego dnia listopada jego wschód nastąpi już o godz. 7.15, a zachód o 15.42. W praktyce, jak wiemy na podstawie wieloletnich obserwacji, najczęściej Słońce wynurza się z listopadowych mgieł dopiero południową porą. Natomiast z całą pewnością we wtorek 22 XI "przejdzie" ono ze znaku Skorpiona w znak Strzelca. Przez cały miesiąc aktywność magnetyczna Słońca będzie na wysokim poziomie, co manifestować się będzie między innymi plamami i licznymi rozbłyskami rentgenowskimi na jego powierzchni, a astronauci na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej i heliofizycy z pewną obawą i niepokojem czekają na jego niespodzianki, oby nie gwałtowne, w trwającym wzroście aktywności.
Księżyc
Natomiast ciemne bezksiężycowe noce, dogodne do obserwacji astronomicznych, wystąpią w drugiej dekadzie miesiąca, bowiem kolejność faz Księżyca będzie następująca: ostatnia kwadra 5 XI o godz. 9.37, nów 13 XI o godz. 10.27, pierwsza kwadra 20 XI o godz. 11.50 i pełnia 27 XI o godz. 10.16. W apogeum (najdalej od Ziemi) znajdzie się Księżyc 6 XI o godz. 23.00, a w perygeum (najbliżej Ziemi) będzie 21 XI o godz. 22.00. Warto zaznaczyć, że Księżyc w swej wędrówce po niebie zbliży się do jasnych gwiazd: 3 XI o godz. 19.30 do Polluksa, 6 XI o godz.17.20 do Regulusa, a 20 XI o godz.15.00 do Saturna. Zakryje też Wenus (9 XI), ale to zjawisko nie będzie u nas widoczne.
Planety
Merkurego możemy obserwować nisko na wieczornym niebie dopiero od 10 XI. Wcześniej krył się w promieniach Słońca, podobnie jak to czynić będzie Mars przez cały miesiąc. Wenus gra rolę Jutrzenki i w listopadzie poprzedza wschód Słońca o ponad dwie godziny. Gazowego olbrzyma Jowisza z gromadką czterech galileuszowych księżyców, dominującego na naszym niebie, można obserwować przez całą noc, bo będzie 3 XI w opozycji do Słońca, goszcząc w gwiazdozbiorze Barana. Również Saturna z pięknymi pierścieniami dostrzeżemy od wieczora w gwiazdozbiorze Wodnika na południowo-zachodnim niebie. Natomiast planeta Uran, po opozycji 13 XI, a przebywająca w gwiazdozbiorze Barana, dostępna będzie do obserwacji teleskopowych od wczesnych godzin wieczornych, przez całą noc. Neptuna w Rybach, który był w opozycji 19 IX, możemy obserwować przez lunetkę, w pierwszej połowie nocy, w południowo-zachodniej części nieba.
Inne zjawiska
W tym miesiącu promieniują dwa silne roje meteorów: Taurydy i Leonidy. Taurydy mają podwójny radiant (południowy - S i północny - N) w gwiazdozbiorze Byka. Maksimum ich aktywności przypada na 6 XI (S) i 12 XI (N). Ten rój meteorów to pozostałość po warkoczu krótkookresowej komety Enckego, która swego czasu rozpadła się na dwie części. Obserwuje się przeciętnie z tego roju od 10 do 15 "spadających gwiazd" na godzinę. Stosunkowo często występują też jasne bolidy, wybiegające z obszaru nieba w pobliżu gromad gwiazd: Plejad i Hiad. W tym roku obserwacjom wieczornym obu rojów nie będzie przeszkadzał Księżyc będący wówczas po ostatniej kwadrze i tuż przed nowiem. Korzystajmy przy okazji z tego faktu wieczorem i podziwiajmy wstęgę Drogi Mlecznej, czyli naszej Galaktyki.
Leonidy promieniują z konstelacji Lwa, od 10 do 23 listopada (w ilości do 20 przelotów na godzinę), z maksimum 17 XI i 18 XI nad ranem. Rój ten związany jest z pozostałością po warkoczu komety Tempel-Tuttle. Warunki obserwacyjne maksimum tego roju też będą dobre, bowiem Księżyc będzie przed pierwszą kwadrą i wschodzi dopiero o północy. Dysponując wolną chwilą, mimo wszystko spójrzmy w niebo, najczęściej spowite listopadowymi mgłami i chmurami, o czym dobitnie świadczy może mało optymistyczne staropolskie przysłowie:
Deszcze listopadowe budzą wiatry grudniowe
Zatem u progu grudnia i zbliżającej się – jak to się mówi – milowymi krokami zimy, pogodnego nieba wszystkim Państwu gorąco życzę.
Adam Michalec
MOA w Niepołomicach, 3 października 2023
Źródło: MOA
Opracowanie: Adam Michalec, Elżbieta Kuligowska
Na ilustracji: Księżyc i Saturn nad Małopolską, niebo południowe. 20 listopada 2023, godzina 16:30. Źródło: Stellarium.org.
